Dễ và khó của Italy khi "trở về" hạt nhân

Lựa chọn từ thực tế

Theo số liệu năm 2024, khoảng 1/3 sản lượng điện của Italy đến từ nguồn tái tạo, còn lại 2/3 là từ nhiên liệu hóa thạch. Chính phủ Italy đã đặt mục tiêu đảo ngược tỷ lệ trên vào năm 2030, nhằm tiến tới cắt giảm khí thải carbon vào năm 2050 theo cam kết chung của Liên minh châu Âu (EU).

Tháng 5/2023, Hạ viện Italy thông qua một bản kiến nghị của liên minh cầm quyền, yêu cầu chính phủ đánh giá khả năng đưa điện hạt nhân – một nguồn năng lượng sạch thay thế – vào cơ cấu năng lượng quốc gia nhằm đẩy nhanh tiến trình cắt giảm carbon. Kiến nghị này đánh dấu bước đầu tiên hướng tới việc dỡ bỏ lệnh cấm tồn tại gần 40 năm. Những người kiến nghị viện dẫn điện hạt nhân có lượng phát thải khí nhà kính rất thấp, phù hợp mục tiêu giảm phát thải để ứng phó khủng hoảng khí hậu, đồng thời Italy cũng muốn tăng cường an ninh năng lượng khi xung đột tại Ukraine khiến nguồn cung khí đốt trở nên bất ổn hơn.

Tháng 9/2023, chính phủ Italy thành lập Diễn đàn Quốc gia về Năng lượng hạt nhân bền vững với sự tham gia của các chuyên gia pháp lý và kỹ thuật để hoạch định lộ trình tái khởi động điện hạt nhân, nghiên cứu khung pháp lý nhằm cho phép phát triển các công nghệ hạt nhân mới (SMR và AMR) mà không vi phạm lệnh cấm hiện hành.

Đầu năm nay, Italy tuyên bố họ đã trở lại với điện hạt nhân – nhưng theo cách tiếp cận mới, không thay thế năng lượng tái tạo mà bổ sung cho nó, đảm bảo “một cơ cấu năng lượng cân bằng và bền vững”. Chính phủ dự kiến hoàn thiện lộ trình pháp lý để triển khai trước cuối năm 2027.

Cụ thể, chính phủ ưu tiên các lò phản ứng mô-đun cỡ nhỏ (Small Modular Reactor - SMR) và lò phản ứng tiên tiến thế hệ bốn (Advanced Modular Reactor - AMR), thay vì xây các lò phản ứng thế hệ thứ ba công suất lớn truyền thống. Bộ trưởng Môi trường và An ninh năng lượng Pichetto Fratin khẳng định Italy sẽ không xây dựng các nhà máy điện hạt nhân loại lớn thế hệ III như trước đây, một tuyên bố đánh dấu khác biệt căn bản so với các chương trình hạt nhân thời kỳ trước năm 1990.

SMR là loại lò phản ứng công suất nhỏ (thường dưới 300 MW), thiết kế theo mô-đun có thể chế tạo hàng loạt trong nhà máy và lắp ráp nhanh tại công trường. Ưu điểm của SMR là quy mô nhỏ gọn, linh hoạt bố trí, chi phí đầu tư ban đầu thấp hơn lò lớn và tích hợp nhiều cải tiến an toàn (thậm chí có thể tự làm lạnh khi sự cố mà không cần can thiệp). SMR là lựa chọn phù hợp để cung cấp điện và nhiệt ổn định cho các cơ sở công nghiệp tiêu thụ năng lượng lớn (như sản xuất thép, thủy tinh, gạch ngói), những ngành khó điện hóa hoàn toàn.

Nhiều quốc gia khác cũng đang tham gia cuộc đua phát triển SMR có thể kể đến như Anh, Pháp, Mỹ, Canada… Nhập cuộc muộn, song Italy lại có lợi thế tận dụng được kinh nghiệm và bài học từ các nước tiên phong để lựa chọn công nghệ SMR an toàn, hiệu quả nhất. Theo một số đánh giá, các lò SMR đầu tiên có thể hoạt động ở Italy vào khoảng năm 2035 nếu bắt đầu triển khai từ bây giờ. Truyền thông cho biết Italy đã bày tỏ sự quan tâm hoặc khởi động đàm phán với một số đối tác tiềm năng như Westinghouse (Mỹ) và EDF (Pháp) – các tập đoàn có thiết kế SMR tiên tiến – để hợp tác phát triển lò cỡ nhỏ tại Italy.

AMR là thế hệ lò phản ứng hạt nhân tiên tiến (Gen IV) đang được nghiên cứu, như lò neutron nhanh làm mát bằng kim loại lỏng, lò muối nóng chảy, lò nhiệt độ cao khí helium… Những công nghệ này hứa hẹn hiệu suất cao hơn, an toàn nội tại tốt hơn và ít rác thải hơn so với thế hệ hiện tại. Tuy nhiên, phần lớn AMR vẫn ở giai đoạn đầu tư nghiên cứu hoặc thử nghiệm nguyên mẫu trên thế giới, chưa có thiết kế thương mại sẵn sàng xây dựng. Italy coi AMR là định hướng dài hạn – thậm chí là giải pháp nếu chính phủ muốn “đi tắt đón đầu” công nghệ mới để không bị tụt hậu trong cuộc cách mạng năng lượng sạch.

Bên cạnh năng lượng phân hạch truyền thống, Italy đặc biệt quan tâm đến công nghệ nhiệt hạch (fusion) – nguồn năng lượng của tương lai với những tiềm năng như sạch, an toàn và gần như vô hạn. Bản thân Thủ tướng Giorgia Meloni từng chia sẻ về tham vọng này khi cho rằng năng lượng nhiệt hạch “thực sự có thể thay đổi lịch sử”.

Thời và cơ

Theo ước tính từ nghiên cứu do công ty Edison, Ansaldo Nucleare và nhà tư vấn The European House – Ambrosetti thực hiện, việc ứng dụng các công nghệ hạt nhân mới có thể đóng góp hơn 50 tỷ euro cho nền kinh tế Italy trong những thập kỷ tới, với nhu cầu lớn về lực lượng lao động trong các lĩnh vực xây dựng, kỹ thuật, vận hành, bảo trì…

Chính phủ Italy đã bắt đầu những bước đi để tổ chức lại ngành công nghiệp hạt nhân. Enel, Ansaldo Energia (công ty mẹ của Ansaldo Nucleare) và tập đoàn quốc phòng Leonardo đang hợp tác thành lập một công ty liên doanh nhằm nghiên cứu khả năng xây dựng các lò phản ứng cỡ nhỏ tại Italy.

Chính phủ đã thảo luận với các đối tác quốc tế như Westinghouse (Mỹ) và EDF (Pháp) để hỗ trợ về công nghệ và vốn cho liên doanh này. Việc liên kết các doanh nghiệp trụ cột trong nước với đối tác nước ngoài sẽ thúc đẩy chuyển giao công nghệ, giúp Italy tiếp cận các thiết kế lò tiên tiến, kỹ năng quản lý dự án hạt nhân từ các nước giàu kinh nghiệm, đồng thời tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu cho thị trường SMR/AMR đang mở rộng.

Xây dựng nhà máy điện hạt nhân cũng sẽ kéo theo nhiều lợi ích cho các ngành công nghiệp hỗ trợ khác. Các lò phản ứng đòi hỏi số lượng lớn linh kiện kỹ thuật cao (bơm, van, máy phát tuabin, thiết bị điện, kết cấu thép…), tạo thị trường cho nhà cung cấp trong nước. Italy có nền công nghiệp cơ khí, điện – điện tử khá phát triển, hoàn toàn có khả năng tham gia chuỗi cung ứng này nếu được định hướng. Diễn đàn hạt nhân quốc gia thành lập năm 2023 với nhiệm vụ xác định các cơ hội cho chuỗi công nghiệp Italy sẵn có trong lĩnh vực hạt nhân, tìm cách bảo đảm các công ty nội địa đều có phần trong các dự án hạt nhân mới, thay vì để thị phần lọt hoàn toàn vào tay nhà thầu nước ngoài.

Những trở ngại cần vượt qua

Điện hạt nhân từng gây tranh cãi vì lo ngại an toàn và vấn đề xử lý chất thải, do đó một số vùng tại Italy đã tỏ ý phản đối ngay khi chính phủ nêu ý định tái khởi động. Cuộc trưng cầu ý dân năm 2011 – diễn ra chỉ vài tháng sau tai nạn Fukushima ở Nhật Bản – có tới 94% cử tri bác bỏ kế hoạch xây lò phản ứng mới tại Italy. Do vậy, không ngạc nhiên khi chính quyền rất thận trọng và nhấn mạnh rằng cách tiếp cận lần này khác hẳn các trải nghiệm hạt nhân trước đây, chủ yếu tập trung vào công nghệ tiên tiến an toàn hơn.

Chính phủ Italy tuyên bố có kế hoạch tổ chức các cuộc thảo luận khoa học và các chiến dịch thông tin nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về công nghệ hạt nhân mới, nhấn mạnh các lò SMR/AMR có hệ số an toàn cao hơn nhiều so với thế hệ cũ, và rằng điện hạt nhân sẽ bổ sung an ninh năng lượng bên cạnh các giải pháp như điện gió, điện mặt trời trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu.

Sự thận trọng của chính phủ Italy là không thừa bởi bài học từ Đức cho thấy ngay cả một quốc gia đầu tàu về năng lượng tái tạo cũng gặp thách thức sau khi đóng cửa toàn bộ nhà máy điện hạt nhân. Pháp là một ví dụ khác về quốc gia từng cân nhắc giảm tỷ trọng hạt nhân rồi lại “quay xe”, thậm chí quyết liệt hơn.

Pháp từng có kế hoạch đóng cửa các lò hạt nhân cũ song biến đổi khí hậu và khủng hoảng năng lượng đã khiến chính quyền Tổng thống Emmanuel Macron phải thay đổi chiến lược. Tháng 2/2022, ông Macron tuyên bố Pháp sẽ xây dựng ít nhất 6 lò phản ứng hạt nhân thế hệ mới (EPR) trong các thập kỷ tới, đặt điện hạt nhân vào trung tâm chiến lược đạt trung hòa carbon vào năm 2050.

Chính sách năng lượng hạt nhân mới của Italy không phải là động thái nhỏ lẻ mà cần được đặt trong tổng thể cảnh chung của Liên minh châu Âu (EU) về chuyển dịch năng lượng và các mục tiêu khí hậu. EU khuyến khích các quốc gia thành viên tăng cường năng lượng tái tạo, cải thiện hiệu quả năng lượng và giảm dần sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch. Tuy nhiên, mỗi nước có quyền tự quyết định cơ cấu năng lượng phù hợp, miễn là đóng góp chung vào mục tiêu giảm phát thải.

Một bước ngoặt quan trọng ở cấp độ EU là việc đưa năng lượng hạt nhân vào danh mục đầu tư tài chính bền vững của khối, với quyết định phân loại điện hạt nhân (và khí đốt) là “hoạt động kinh tế bền vững có điều kiện” vào giữa năm 2022. Việc EU bật “đèn xanh” cho tài chính hạt nhân đã gián tiếp hỗ trợ các quốc gia như Italy nếu họ tái khởi động điện hạt nhân. Những nước này có thể kêu gọi đầu tư hoặc vay từ Ngân hàng Đầu tư châu Âu (EIB) cho dự án hạt nhân, dưới danh nghĩa đóng góp vào mục tiêu khí hậu chung…

Dù sao việc Italy khởi động lại chương trình điện hạt nhân sau gần bốn thập kỷ phản đối đánh dấu một bước chuyển lịch sử trong chính sách năng lượng quốc gia. Thay đổi này được thúc đẩy bởi những thách thức về an ninh năng lượng và biến đổi khí hậu, diễn ra đồng thời với xu hướng điều chỉnh chính sách hạt nhân trên thế giới và trong khối EU.