Ngồi với người học trò nhà văn Nguyễn Công Hoan
- Nhà văn Nguyễn Công Hoan: Chuyện vui và những kỷ lục
- Một số mẩu chuyện về nhà văn Nguyễn Công Hoan
- Nhà văn Nguyễn Công Hoan và những người con
Phần thân già không dám dầm bể lạnh, phần đang áy náy vì trót thất hứa với đám bạn có nghề kiến trúc đi cùng từ Hà Nội rằng nhà thờ Trà Cổ là một điểm nhấn về du lịch lẫn kiến trúc của vùng Đông Bắc và cả xứ Bắc nữa.
Cuối năm 1977, tôi may mắn được một anh cán bộ Đoàn cũng là một chiên lành của giáo dân xứ Trà Cổ dẫn vào nhà thờ dắt đi cho coi đến nửa ngày. Đậm trong tâm trí những cảnh quan và lối xây cất cực kỳ bắt mắt từ đầu thế kỷ XX.
Nhưng ra đây mới đánh đùng cái nỗi, ngôi nhà thờ ngoạn mục ấy do dột nát hư hỏng lâu ngày, giáo hội Công giáo đã cho phá và việc xây cất lại đang được khẩn trương tiến hành.
Tôi đang miên man nghĩ đến cuộc di dân nhiêu khê xứ Trà Cổ này. Năm 1954, hơn bốn trăm giáo dân Trà Cổ đã xuống Hải Phòng. Rồi sau đó tàu há mồm chở họ đến Bến Cát, Bình Dương thuộc tổng giáo phận Sài Gòn.
Những ngày yên hàn quá ngắn, lại đụng độ, lại chiến tranh họ lại phải dạt đến xứ Đồng Hiệp - Định Quán cũng thuộc giáo phận Sài Gòn. Lại vẫn không yên do chiến cuộc. Khoảng năm 1965, 1966 lại dạt tiếp về Bình Minh - Trảng Bom nay là Đồng Nai thuộc giáo phận Xuân Lộc.
Năm 2015, đến California, tôi có một cuộc ngồi với mấy cụ già người Việt non một phần đêm. Năm 1978, họ ra đi từ giáo phận Trảng Bom Xuân Lộc. Và 60 năm trước họ là ba chàng trai giáo dân xứ Trà Cổ!
Nhà văn Phạm Hoa thúc vào sườn tôi rằng lão có đọc đâu đó nói nhà văn Nguyễn Công Hoan thời gian dạy học ở Trà Cổ và có cả một cậu học trò nay hẵng còn?
Tôi bừng tỉnh rồi sờ ngay đến những thứ tiện dụng của cái Ipad. Gọi cho Sở giáo dục Quảng Ninh cho Phòng GD Móng Cái. Và may mắn tôi đã có số điện thoại cần tìm… Điện thoại của người con trai của cậu học trò nhà văn Nguyễn Công Hoan!
Mà sao lại là con trai? Hay cậu học trò nói dại miệng nhỡ có mệnh hệ nào rồi? May mắn, qua điện thoại được biết liền nhà ông con trai ấy ngay sau Đình Trà Cổ. Và ông cụ thân sinh vẫn khỏe.
Khỏe là cách gọi tương đối. Cụ Đoàn Trấn - cậu học trò của nhà văn Nguyễn Công Hoan thuở ấy nay tròn 96 tuổi. Ông Đoàn Như Vĩnh con trai duy nhất của cụ tuổi Quý Tỵ (sinh năm 1953) học Khoa Sinh, Trường Tổng hợp khóa 16, công tác ở Hạ Long đã hưu và bà vợ giáo viên cũng vừa hưu tiếp chúng tôi trong căn nhà khá khang trang. Ông Vĩnh cười cho biết nhà mới làm đúng năm Tỵ 2013.
 |
| Cụ Đoàn Trấn và vợ chồng người con trai. |
Rồi ông chỉ cây nhãn đầu ngõ đã u mấu lụ khụ rằng cụ ông trồng cây nhãn này đấy, tự khi tôi còn bé. Như ông Vĩnh cho hay, năm ngoái cụ ông còn thong dong đi lại, trí nhớ hẳn mẫn tiệp mà năm nay đã xuống nhiều.
Xuống, nghĩa là cụ Trấn chống can sải những bước lệt sệt. Cái bắt tay chắc vững nhưng ánh mắt nhìn khách có lúc như vào một khoảng vô định? Chất giọng cứ ríu vào nhau. Và vợ chồng ông Vĩnh đành phải phiên dịch…
Con chăm cha không bằng bà chăm ông. Cụ bà mất đã lâu. Việc chăm cha già ông bà Vĩnh nay gánh… Nhưng càng chuyện càng thấm người con trai của cậu học trò quá xứng tư cách hầu cha!
Không chỉ theo nghĩa đen cơm cháo thuốc thang, vệ sinh này khác mà cha con còn bổ sung cho nhau giá trị tinh thần. Ông Vĩnh cứ vanh vách về sự kiện, về niên biểu, về người, về vùng đất Trà Cổ quê hương.
Như về nhà văn Nguyễn Công Hoan đã từng nối nghiệp dạy học của ông thân là cụ Nguyễn Đạo Khang. Năm 1926 bắt đầu dạy học ở Hải Dương. Năm 1931 được bổ lên Lào Cai. Năm 1935 được đổi về Kinh Môn rồi Nam Định. Năm 1936, anh giáo Nguyễn Công Hoan đổi về Trà Cổ dạy. Đó là thời điểm vừa xuất bản cuốn Bước đường cùng.
Anh giáo kiêm nhà văn Nguyễn Công Hoan chỉ dạy ở Trà Cổ hơn một năm. Sau đó ông giáo Hoan đổi về Thái Bình.
Cứ như lời phiên dịch của ông con, khi đó cụ Trấn đã 24 tuổi. Lớp học của cụ nhà tranh vách đất nay là Trường Cấp 2 Trà Cổ khang trang. Lớp chỉ có 10 học sinh, đứa lớn đứa bé, đứa học trước đứa học sau gọi là lộ cộ rất khó truyền dạy này khác.
Nhưng thầy Hoan vẫn nhiệt tình miệt mài bảo ban. Thầy giáo Hoan khi ấy mới 33 tuổi. Hơn tuổi trò không nhiều. Lứa học trò ấy nay hầu hết đã về cõi. Cụ Trấn là cao niên nhất trong giới giáo chức Trà Cổ.
Chỉ có hơn một năm thọ giáo thầy Hoan mà cậu học trò Đoàn Trấn đã tiếp nhận được nhiều cú hích từ thầy để định cho mình hướng đi lẫn tính cách cùng nghị lực sống. Ấy là cái nghề, nghiệp dạy học.
Cụ dạy tiểu học liên tục ở Trà Cổ cho đến khi về hưu. Thầy Hoan còn khuyến khích trò Trấn nếu có điều kiện thì dành thời gian đầu tiên là hỏi han sau đó tìm hiểu rồi nghiên cứu tình hình lịch sử phong tục của vùng đất Trà Cổ và Móng Cái nói chung.
Việc ấy rất ích vì ngoài bồi bổ cho mình kiến thức còn truyền dạy cho học trò lòng yêu quê hương đất nước.
Ngôi Miếu mà dân làng Trà Cổ vẫn hương khói xưa nay, dân làng chỉ quen gọi là miếu Ông, nhưng khi thầy Nguyễn Công Hoan tới đây dạy học, thầy Hoan có dịch đôi câu đối trong miếu Ông, mọi người mới biết đó là miếu thờ Nguyễn Hữu Cầu!
Trà loan hải đảo cam tuyền hữu/ Cổ độ cơ tâm võng nguyệt cầu (Tạm hiểu là: Hòn đảo xinh đẹp này có một tâm hồn lớn trong sáng đến cư ngụ là Nguyễn Hữu Cầu).
Vâng lời thầy, anh giáo rồi ông giáo, cụ giáo Đoàn Trấn đã dần dà trở thành người nhiều chữ, nghĩa là biết nhiều nhất và có uy tín khắp vùng Trà Cổ.
Năm xa ấy Bác Hồ về thăm Trà Cổ bằng trực thăng. Dân làng ùa ra đón mừng đến mức huyên náo mất trật tự. Bác cười, ở đây ai là người có thể cầm chịch nói mọi người nghe? Dân làng thưa là có ông giáo Trấn ạ. Bác cười vui vẻ mời ông giáo Trấn ra phụ trách việc giữ trật tự.
Cụ giáo Trấn cũng đã chia sẻ với ông con những điều mình tìm hiểu, tâm đắc. Như về lãnh tụ khởi nghĩa nông dân Nguyễn Hữu Cầu. Sau cuộc dấy binh khởi nghĩa (1772-1782) bị thất bại, Nguyễn Hữu Cầu đã phiêu dạt lên bán đảo Trà Cổ!
Dấu tích ngoài đôi câu đối còn có chiếc chiêng cổ có tiếng kêu rất đặc biệt, dân làng Trà Cổ cũng giữ gìn rất chu đáo. Rồi cái tên Trà Cổ có phải do đám tàn quân nhà Mạc đặt?
Quê gốc của nhà Mạc là Trà Hương và Cổ Trai. Phải chăng họ muốn cố gắng lưu giữ hình ảnh quê nhà mà lấy hai chữ đầu của quê gốc thành hai tiếng Trà Cổ? Rồi anh hùng LLVT Đào Phúc Lộc nhà tình báo tài ba từng ra Trà Cổ dạy học cùng thời với nhà văn Nguyễn Công Hoan.
Tôi ngạc nhiên khi ông Vĩnh cho biết thêm cùng thời gian thầy Hoan ra dạy học ở Trà Cổ còn có người em ruột ông giáo Hoan là Nguyễn Công Bổng (sau này là Phó Tổng GĐ Nha Công an TƯ) cùng từng ra đây dạy học.
Một sự kiện nữa mà cụ Trấn từng miệt mài tìm hiểu nghiên cứu nhưng do tuổi tác nên đành để lỡ. Đó là việc nhà chí sĩ Phan Bội Châu trên bước đường Đông Du sang Nhật đã dừng chân một thời gian ở Trà Cổ!
 |
| Bút tích bức thư của nhà văn Nguyễn Công Hoan gửi cụ Đoàn Trấn. |
Sự kiện ấy chắc phải gợi mở nhiều điều cho giới nghiên cứu sử vì trước nay các tài liệu đều chép cụ Phan sang Nhật qua cửa khẩu Việt Trung?
Ông Vĩnh cho biết về sau này nhà văn Nguyễn Công Hoan vẫn giữ liên lạc với các trò ở Trà Cổ. Năm 1958, thầy Hoan đã đánh thơ mời ông Trấn lên chơi ở Hà Nội. Sau 1975, ông Trấn cũng đã lên Hà Nội ghé thăm thầy Hoan. Và đây là lá thư cũng là bút tích cuối cùng của thầy giáo Hoan mà ông Vĩnh giữ được.
"Hà Nội ngày 17-3-1974. Thân gửi anh Đoàn Trấn. Hôm 14 vừa rồi, tôi ra Bãi Cháy, có gặp một anh nhà thơ trẻ (tôi quên tên), anh ta nhắc tôi là ở Trà Cổ, anh em mong tôi ra chơi, vào dịp hè năm nay. Việc tôi định ra, tôi đã viết thư cho anh từ lâu rồi.
Vậy thì hè này, thế nào tôi cũng ra. Cả nhà tôi với em Hồng, cùng vài cháu nội, cháu ngoại nữa. Anh còn nhớ Hồng không? Nay Hồng đã có 4 con, con lớn là kỹ sư, còn ba con nhỏ học ở đại học cả rồi. Chồng là Thứ trưởng Bộ Cơ khí luyện kim. Nay Hồng cũng viết văn, lấy tên là Lê Minh.
Tôi có ra Trà Cổ thì cả gia đình cùng ra, ước độ mươi người, đi bằng xe ô tô riêng. Và đến độ tháng 8 mới ra. Vậy tôi xin anh cho tôi biết vài điều như sau: Anh sẽ tổ chức cho gia đình tôi ở đâu?
Chắc là sẽ ở nhà của Công đoàn. Vậy phải thuê buồng thế nào? Mỗi buồng bao nhiêu tiền trong thời gian bao nhiêu ngày. Còn ăn thì bao nhiêu tiền một ngày.
Vì tôi chưa ra nghỉ ở Trà Cổ bao giờ, nên chưa biết thể lệ thế nào. Tôi cần biết, để chuẩn bị về vật chất. Vậy tôi xin anh cho tôi biết, và nếu có thể, thì anh cho biết ngoài nhà của Công đoàn, còn có những nhà nào có thể ở được.
Cũng còn từ nay đến tháng 7, vì tháng 8, gia đình tôi mới ra, vậy xin anh cứ thong thả trả lời cũng được. Nhận được thư anh, tôi sẽ định ngày rồi sẽ báo trước cho anh ngày tôi ra và số người trong gia đình, để anh có thời gian sắp xếp. Chúc anh và gia đình bình yên. Hoan".
(Trời đất, tôi thầm nghĩ, thời điểm nhà văn viết thư này, em trai nhà văn là Nguyễn Công Miều tức Lê Văn Lương là Trưởng Ban tổ chức TƯ Đảng. Con rể là Thứ trưởng Bộ Cơ Khí Luyện kim. Gia đình có em trai, con trai là Liệt sĩ. Gia đình thuộc diện cán bộ cao cấp.
Thế mà nhà văn của chúng ta không hề có ý định nhờ vả chính quyền địa phương kể cả học trò cũ của mình mà cứ khư khư. Vậy phải thuê buồng thế nào? Mỗi buồng bao nhiêu tiền trong thời gian bao nhiêu ngày. Còn ăn thì bao nhiêu tiền một ngày. Tôi cần biết, để chuẩn bị về vật chất)
Còn một lá thư nữa, bức cuối cùng nhà văn ghi ngày 31-5-1974 gửi cậu học trò Đoàn Trấn báo tin chuyến đi nghỉ mát ở Trà Cổ không thực hiện được do bận việc gia đình. Xin trích.
“Tôi rất mong đến được nơi cũ để gặp những người cũ. Ba mươi năm rồi… Nhưng rất tiếc. Vậy tôi xin cảm ơn tấm lòng anh yêu mến tôi. Lại nhờ anh chuyển lời thăm hỏi của tôi đến anh em cũ…”.
Rồi những năm sau nữa nhà văn đã để lỡ. Ba năm sau, ngày 6-6-1977, nhà văn từ trần.
Những lá thư nhuốm màu thời gian của ông giáo nhà văn Nguyễn Công Hoan vẫn còn đây.
