SCO 2025: Xu hướng đa phương vượt khỏi quỹ đạo của phương Tây

1. "Xin gửi lời chào nồng nhiệt nhất của tôi tới Vladimir Putin và Kim Jong-un, những người đang âm mưu chống lại nước Mỹ", Tổng thống Donald Trump đăng trên mạng xã hội Truth Social như vậy, trong thời điểm Tổng thống Nga và nhà lãnh đạo CHDCND Triều Tiên đang đứng cạnh Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, trên lễ đài quảng trường Thiên An Môn, chứng kiến lễ duyệt binh đánh dấu mốc 80 năm chiến thắng chủ nghĩa phát-xít của nhân loại, mà Cộng hòa nhân dân Trung Hoa tổ chức.

Ông chủ Nhà Trắng vốn không ngần ngại thể hiện những trạng thái phi ngoại giao, nhưng cũng không mấy khi giải thích cặn kẽ về việc vì sao lại hành động như vậy. Giới quan sát quốc tế, cũng như bất cứ ai thường xuyên theo dõi thời sự quốc tế, luôn phải tự tìm cho mình những cách giải mã riêng - mà trong nhiều trường hợp, chẳng có nhiều phần trăm bảo đảm rằng chúng ta đoán đúng. Thí dụ, nhiều lần, sau khi truyền thông phương Tây cho rằng người đứng đầu nước Mỹ "giận dữ" với Tổng thống Liên bang Nga, thì những nỗ lực tiếp xúc ngoại giao lại được đẩy mạnh.

Còn lần này, bay về tham dự Diễn đàn Kinh tế phương Đông (EEF) lần thứ 10 (diễn ra từ ngày 3 - 6/9 tại Vladivostock) từ Bắc Kinh, Tổng thống Nga Putin khẳng định trong bài diễn văn ở phiên toàn thể: Ông không gặp vấn đề gì trong việc liên lạc với người đồng cấp Mỹ.

Điều đó có nghĩa là, không thể loại trừ khả năng: Phản ứng trên mạng xã hội của Tổng thống Mỹ Donald Trump chỉ là một lớp vỏ che phủ lên các chuyển động hiện thực.

2. Có khá nhiều khía cạnh đáng chú ý trong Tuyên bố chung mà SCO 2025 thống nhất đưa ra ngày 1/9, mà quan trọng nhất là việc khẳng định rằng: "Các nguyên tắc tôn trọng chủ quyền, độc lập, toàn vẹn lãnh thổ của các quốc gia, bảo đảm bình đẳng, cùng có lợi, không sử dụng vũ lực hoặc đe dọa sử dụng vũ lực là nền tảng cho sự phát triển của quan hệ quốc tế". Tuyên bố cũng kêu gọi ủng hộ hệ thống thương mại đa phương; cảnh báo thách thức và đe dọa đối với an ninh đang có xu hướng gia tăng.

Đây là nội dung chủ chốt, là thông điệp mà SCO (bao gồm cả Việt Nam, với tư cách khách mời của nước chủ nhà Trung Quốc) muốn phát đi: SCO không hiện hữu để đối đầu với ai, mà chỉ phục vụ các mục tiêu hợp tác và phát triển.

Ra đời cách đây 24 năm với 6 nước thành viên sáng lập, SCO ngày nay đã có 10 thành viên chính thức, 2 quan sát viên và 14 đối tác đối thoại, trải dài khắp châu Á, châu Âu và châu Phi. SCO đại diện gần 24% diện tích đất liền, 42% dân số thế giới và một phần tư GDP thế giới. Trong 20 năm qua, thương mại giữa các thành viên tăng gấp gần 100 lần. Từ một tổ chức khu vực, SCO đã trở thành một "lực lượng có ảnh hưởng toàn cầu".

Trong vai trò chủ nhà, Trung Quốc tiếp tục nhấn mạnh một trong những mục tiêu chính là củng cố tầm nhìn về một thế giới đa cực. Phát biểu tại hội nghị, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình kêu gọi các nước thành viên thúc đẩy một trật tự quốc tế công bằng và hợp lý hơn, dựa trên nguyên tắc bình đẳng, cùng có lợi và tôn trọng lẫn nhau. Ông nhấn mạnh: SCO cần trở thành "ngọn hải đăng" hợp tác giữa những biến động toàn cầu.

Dù các bên mang đến Thiên Tân những mục tiêu và ưu tiên khác nhau, hội nghị vẫn được đánh giá là diễn ra và khép lại thành công, với việc thông qua Tuyên bố Thiên Tân, một chiến lược 10 năm và các văn kiện có kết quả tích cực về hợp tác an ninh, thương mại, năng lượng và văn hóa. Nhìn chung, SCO đã vượt qua khác biệt về quan điểm và ưu tiên để thống nhất chương trình nghị sự chung, tập hợp các tổ chức và thể chế khác nhau cùng hướng đến mục tiêu chung là tăng cường quan hệ láng giềng, thúc đẩy hợp tác hữu nghị và lòng tin.

3. Tuy vậy, từ phương Tây, những cách tiếp cận và đánh giá cũng có nhiều khác biệt. Thí dụ, Tạp chí The Diplomat chú trọng đến những chi tiết có thể dễ dàng bị bỏ qua, đặc biệt là thông điệp "ngoại giao đa tầng" của một trung tâm quyền lực quốc tế đang định hình: Ấn Độ.

The Diplomat chỉ ra rằng: Đây là lần đầu tiên Thủ tướng Narendra Modi trở lại Trung Quốc sau 7 năm và cũng là lần xuất hiện trực tiếp đầu tiên tại diễn đàn SCO sau 3 năm gián đoạn. Chuyến đi diễn ra trong bối cảnh tình hình thế giới đang có nhiều diễn biến phức tạp: Cuộc xung đột Nga - Ukraine chưa có hồi kết, xung đột Israel - Gaza tiếp tục căng thẳng và các chính sách thuế quan của Tổng thống Mỹ Donald Trump đã làm rung chuyển thương mại toàn cầu.

Bên cạnh đó, với vị thế của Trung Quốc là nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, cùng sự tham gia của Nga, Ấn Độ và các thành viên khác, hội nghị SCO tại Thiên Tân trở thành điểm nóng thu hút sự chú ý của nhiều quốc gia trên thế giới. Sự hiện diện của ông Modi, bởi vậy, mang tính biểu tượng, thể hiện sự trở lại của Ấn Độ trong các cơ chế đa phương không do phương Tây dẫn dắt, đồng thời gửi đi nhiều thông điệp tới Mỹ, Trung Quốc và Nga.

Không chỉ vậy, khi Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình kêu gọi các thành viên gác bỏ khác biệt, ủng hộ chủ nghĩa đa phương, bác bỏ "tư duy Chiến tranh Lạnh" và "các hành vi bắt nạt", thì theo The Diplomat, đó là lời đáp trả trực tiếp đối với chính sách thương mại cứng rắn của Washington. Trong bối cảnh ấy, sự xuất hiện của Ấn Độ được nhìn nhận như một lời khẳng định lập trường đối ngoại "đa liên kết". New Delhi đã và đang duy trì khả năng đối thoại song song với cả BRICS, SCO và G7, cho thấy chính sách không ràng buộc vào bất kỳ liên minh cứng nào. Đây là điểm khác biệt cơ bản với tư duy "chọn phe" mà Washington luôn tìm cách áp đặt.

Một thông điệp nổi bật khác từ chuyến đi là việc Ấn Độ tái khẳng định quan hệ thân thiết với Nga, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng và quốc phòng. Bất chấp sức ép từ Mỹ về việc mua dầu từ Moscow, New Delhi vẫn kiên định duy trì các thỏa thuận năng lượng. Tại Thiên Tân, hình ảnh Thủ tướng Modi ôm chặt Tổng thống Vladimir Putin, cùng di chuyển trong xe của nhà lãnh đạo Nga và mời ông sang thăm Ấn Độ đã cho thấy sự ấm áp trong quan hệ song phương.

Theo The Diplomat, động thái này gửi thông điệp rõ ràng rằng Ấn Độ sẽ không để Mỹ quyết định thay lựa chọn đối tác chiến lược của mình. Trước đây, Ấn Độ từng phải cắt nhập khẩu dầu Iran dưới áp lực của Washington giai đoạn 2017-2021, việc lần này New Delhi đứng vững trước sức ép cho thấy sự tự tin ngày càng lớn trong hoạch định chính sách đối ngoại.

Bên cạnh Nga, chuyến thăm cũng là bước đi nhằm hạ nhiệt quan hệ Ấn - Trung sau cuộc đụng độ biên giới đẫm máu năm 2020. Gần đây, hai bên đã đạt được thỏa thuận về tuần tra ở khu vực tranh chấp, giúp giảm căng thẳng và tạo cơ sở cho việc nối lại đối thoại cấp cao. Tại Thiên Tân, Thủ tướng Modi và Chủ tịch Tập Cận Bình cùng khẳng định: Ấn Độ và Trung Quốc là "đối tác phát triển" thay vì đối thủ. Đây là một thông điệp quan trọng, báo hiệu nỗ lực thiết lập trạng thái bình thường mới trong quan hệ song phương.

Phóng chiếu từ cách The Diplomat phân tích và bình luận về Ấn Độ tại SCO 2025, kể cả khi đặt vào bối cảnh sự vắng mặt của các cường quốc phương Tây, có thể tin rằng sẽ là cường điệu nếu coi SCO hay BRICS là chỉ dấu của một chiến tuyến vô hình nào đó, trên lằn ranh Đông - Tây. Khi lợi ích quốc gia dân tộc được đặt lên hàng đầu ở hầu hết mọi quốc gia như hiện tại, xu thế đối ngoại thực tế, thực dụng và đa chiều trở nên phổ biến.

Điều đó tất yếu sẽ dẫn đến trạng thái: Các mối quan hệ có thể biến chuyển từ đối tượng thành đối tác hoặc ngược lại, ở lĩnh vực này hay lĩnh vực kia, vào thời điểm này hay thời điểm khác, như một chuyện bình thường. Chúng ta có thể thấy rõ điều đó, ngay trong mối quan hệ phức tạp Mỹ - Liên minh châu Âu (EU) - Nga và Ukraine, suốt hơn 3 năm qua, mà bước ngoặt mới nhất là cuộc gặp đầy tình thân hữu Putin - Trump tại Alaska.

Riêng với SCO, sự mở rộng thành viên không chỉ thể hiện đà gia tăng uy tín của tổ chức này, mà còn cho thấy nhu cầu về một không gian hợp tác thay thế, nơi các quốc gia bảo vệ lợi ích mà không bị ràng buộc bởi luật chơi của phương Tây. Với các nước đang phát triển, đây là cơ hội hiếm có để vừa hội nhập, vừa duy trì chủ quyền chính trị.

Không ràng buộc cứng, không áp đặt giá trị, nhưng đến lúc này, có thể nói SCO đã trở thành một diễn đàn đối thoại và phối hợp. Hội nghị 2025, với quy mô lớn nhất từ trước đến nay, cho thấy SCO đã thoát khỏi giới hạn ban đầu, cạnh tranh vị thế trong một cấu trúc toàn cầu đa trung tâm, cũng là tín hiệu dịch chuyển cấu trúc quyền lực quốc tế, mở đường cho những thảo luận sâu hơn về an ninh phi phương Tây, liên kết tài chính phi USD và chiến lược quyền lực đa cực.

Trong bối cảnh những xung đột địa chính trị dai dẳng, bất định và khó lường, phải chăng, những cấu trúc đa phương như thế này mới là cách vãn hồi trật tự? Hoặc, đúng hơn, là tái định hình trật tự, theo hướng không đối đầu trực diện?