Trong lúc chờ xem sách văn học sử mới

Phân kỳ lịch sử văn họcPhân kỳ vốn là thao tác mà bất cứ nhà văn học sử nào cũng không thể bỏ qua nếu muốn nhận thức sự vận động mang tính đặc thù của từng giai đoạn trong tiến trình liên tục của lịch sử văn học. Nhưng ở hầu hết (nếu không muốn nói là ở tất cả) những bộ văn học sử Việt Nam đã có, dễ nhận thấy rằng sự phân kỳ chủ yếu dựa trên quan điểm lịch sử - xã hội.

Những mốc lớn của thông sử được mặc nhiên coi là những mốc lớn của lịch sử văn học: người ta "chặt khúc" lịch sử văn học theo những sự kiện chính trị - xã hội mang tính bước ngoặt, như thể cứ hễ chính trị - xã hội thay đổi là văn học cũng chuyển mình ngay lập tức.

Cách phân kỳ như vậy rõ ràng là không giúp được gì nhiều cho việc nhận thức những quá trình văn học. Nó không tính đến sự tồn tại mang tính độc lập tương đối của lịch sử văn học trong quan hệ với lịch sử xã hội. Nói cách khác, nó bất cập.

Ví dụ sinh động nhất cho cách phân kỳ này là việc xác định thời điểm khởi đầu của văn học Việt Nam hiện đại. Đã có lúc người ta chọn mốc 1858, năm Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam… Không thể phủ nhận rằng đây là sự kiện quan trọng trong lịch sử xã hội Việt Nam: chúng xảy ra, và lịch sử đã bẻ hướng, đã vận động theo một quỹ đạo khác. Nhưng sẽ là không thỏa đáng nếu gán cho mốc thời gian này tầm quan trọng tương tự trong tiến trình văn học.

Từ sự kiện 1858, văn học Việt Nam đã có thêm nội dung yêu nước chống thực dân xâm lược, nhưng những phương diện khác không thay đổi: vẫn một quan niệm văn học và mỹ học Nho giáo, vẫn cơ bản một ngôn ngữ văn học Hán - Nôm, vẫn một hệ thống thể loại được tích hợp từ truyền thống của văn chương trung đại Việt Nam có từ trước đó, hệ thống chủ đề, đề tài và hệ thống hình tượng nhân vật trung tâm của văn học cũng không có nhiều biến động…

Để giải quyết yêu cầu "khác đi về cách phân kỳ lịch sử văn học" - cũng tức là để phân kỳ cho chính xác hơn - thiết nghĩ, đề xuất của nhà nghiên cứu Trần Ngọc Vương là một đề xuất rất đáng lưu tâm. Phải căn cứ vào những tiêu chí bên trong của bản thân văn học để phân kỳ, chứ không phải những tiêu chí của sử học hay chính trị - xã hội.

Phải đo văn học bằng hệ đo lường của chính nó. Hệ đo lường này tôi đã hơn một lần đề cập ở trên: quan niệm văn học và mỹ học, hệ thống chủ đề, đề tài, hệ thống hình tượng nhân vật trung tâm, hệ thống thể loại, và cuối cùng là ngôn ngữ văn học. Khi nào cả năm "đại lượng quan trắc" này thay đổi, khi ấy nhà văn học sử mới có đủ cơ sở hợp lý để đặt mốc phân kỳ trên tiến trình liên tục của văn học (nếu không, sự phân kỳ sẽ chỉ là... chặt khúc ra cho gọn!).

Một tiêu chí phân kỳ như vậy sẽ điều chỉnh lại cách phân kỳ đã có đối với văn học Việt Nam từ 1945 trở về trước. Mặt khác, nó cũng "kéo áo nhắc nhở" nhà văn học sử khi viết về văn học giai đoạn sau 1945 trong các bộ lịch sử văn học sắp tới…

Trong nhận thức mang tính phổ quát, một bộ văn học sử luôn là một "bảng tổng sắp" của các giá trị văn chương. Dù muốn dù không, người viết văn học sử vẫn phải định vị các trào lưu, khuynh hướng, tác giả, tác phẩm trong lịch sử văn học (ngay cả việc không nhắc đến cũng đã là sự thể hiện của một thái độ định vị).

Vấn đề là ở chỗ: tiêu chí nào được dùng để định vị? Đọc lại các công trình văn học sử Việt Nam đã có, đặc biệt là các công trình được biên soạn tại miền Bắc sau năm 1954, dễ thấy nổi lên hai tiêu chí, là hiện thực và yêu nước. Vì hiện thực, nên phong trào Thơ Mới và văn xuôi của nhóm Tự lực văn đoàn (nói chung là văn học lãng mạn chủ nghĩa) đã nhiều lúc bị nhìn nhận bằng một thái độ cảnh giác, bất chấp những đóng góp to lớn của chúng trong tiến trình của văn học Việt Nam hiện đại.

Vì yêu nước, nên nhiều tác giả, nhiều bộ phận tác phẩm văn học đã không được đánh giá một cách thoả đáng, không được xếp ở vị trí đúng mức…

Người ta nói đến một "chủ nghĩa hiện thực" trong tác phẩm của đại thi hào Nguyễn Du, nhưng không để tâm lắm tới việc cái quan niệm văn học và mỹ học của nhà nho liệu có trở thành cơ sở cho sự ra đời của chủ nghĩa hiện thực hay không?

Người ta nhấn mạnh đến một "tinh thần yêu nước" thầm kín trong thơ của Trần Tế Xương, cho dù tinh thần yêu nước của ông tú thành Nam có những biểu hiện thực tế không khác một người dân bình thường.

Thế rồi, đối với một tác giả lớn của văn học yêu nước cuối thế kỷ XIX như Nguyễn Đình Chiểu, đã có công trình văn học sử nào chỉ ra những hạn chế trong nội dung chủ nghĩa yêu nước của ông?

(Một ví dụ: khi viết "Tấc đất ngọn rau ơn chúa, nợ áo cơm phải trả đến hình hài" trong "Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc", Nguyễn Đình Chiểu đã gán cho hành vi dấy nghĩa của người nông dân Nam Bộ cái ý thức thần tử rất xa lạ với họ: họ đánh Tây không vì "ơn chúa", mà vì một tinh thần yêu nước tự nhiên hơn nhiều).

Hàng loạt những chi tiết cần phải được đặt ra, được xem lại đối với nhà văn học sử khi bắt tay vào thực hiện "bảng tổng sắp" văn học mới. Để có một "bảng tổng sắp" phản ánh sát gần hơn nữa những giá trị trong lịch sử văn học dân tộc, nói như nhà nghiên cứu Trần Ngọc Vương khi ông mượn chữ của M. Bakhtine, người viết văn học sử phải biết "đa thanh hoá" các tiêu chí định vị. Yêu cầu này đòi hỏi một thái độ cởi mở và độ lượng - có thể nói như vậy - trong việc đánh giá các giá trị văn chương.

Nhưng thiết nghĩ, ở đây vẫn cần phải thêm hai yêu cầu nữa: Một là, nhấn mạnh đến các trào lưu, khuynh hướng, tác giả, tác phẩm trên phương diện những đóng góp thực sự của chúng vào quá trình phát triển tư duy nghệ thuật của nền văn học dân tộc.

Hai là, không né tránh việc viết về những điểm dừng, những hạn chế trong các giá trị của văn học dân tộc - có như vậy, sự nhìn nhận mới có thể gọi là đầy đủ, mà đó cũng chính là biểu hiện của một cơ thể đủ khoẻ mạnh, đủ năng lực để sống chung với các khiếm khuyết.--PageBreak--

Đọc các công trình văn học sử Việt Nam đã có, dễ thấy là việc nghiên cứu văn học được đóng khung chỉ ở bản thân văn học. Và đây là nguyên nhân chủ yếu đưa đến ấn tượng rằng công việc của người viết văn học sử chỉ là khảo tả và bình tán về các trào lưu, khuynh hướng, tác giả, tác phẩm.

Trong khi đó, chủ nghĩa duy vật lịch sử đã chỉ ra cho chúng ta một nguyên lý cơ bản: văn học là một hình thái ý thức có quan hệ mật thiết và chịu sự tác động qua lại của những hình thái ý thức khác trong thượng tầng kiến trúc (triết học, tôn giáo, chính trị, pháp luật, các loại hình nghệ thuật v.v...).

Đối với thực tế phát triển lịch sử của văn học Việt Nam, ít nhất là cho đến hết thế kỷ XIX, không khó để nhận thấy một tình trạng vẫn được gọi bằng cái tên "văn, sử, triết bất phân". Bởi vậy, nghiên cứu lịch sử văn học chỉ ở văn học cũng đồng nghĩa với việc cắt xén lịch sử văn học.

Để có thể nhìn ra tính chất đa diện của nền văn học dân tộc Việt Nam, cần phải đặt nó trong một tọa độ rộng lớn hơn, đặc biệt là trong quan hệ với các hệ tư tưởng chi phối sâu đậm đến đời sống tinh thần của cả xã hội... Mặt khác, cũng rất cần có một sự quan tâm nhiều hơn nữa của nhà văn học sử về các mối quan hệ giữa văn học Việt Nam với các nền văn học khác, trong khu vực và trên thế giới.

Thời trung đại, cùng với văn học Nhật Bản và Triều Tiên, văn học Việt Nam vận động trong quỹ đạo của vùng văn học chữ Hán, lấy văn học Trung Quốc làm nền văn học trung tâm. Sang thời cận đại rồi hiện đại, văn học Việt Nam chịu ảnh hưởng không nhỏ của văn học Pháp, rồi văn học Nga Xô viết.

Còn hiện nay, khi thế giới đã trở nên phẳng, văn học Việt Nam lại có nhiều điều kiện hơn nữa để nhận gió bốn phương thổi tới cùng một lúc. (Tôi nói "cùng một lúc", vì nhiều tư trào văn học hiện đại khác nhau trên thế giới, bất kể sự lệch pha về thời điểm ra đời và hoạt động của chúng, đã "cùng một lúc" ập đến và để lại dấu vết trên sáng tác của các nhà văn Việt Nam: văn học hiện sinh chủ nghĩa, văn học phi lý, văn học dòng ý thức, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo Mỹ - La tinh, văn học hậu hiện đại v.v...).

Trong bối cảnh như vậy, nếu nghiên cứu văn học Việt Nam chỉ ở văn học Việt Nam, nếu nghiên cứu văn học Việt Nam bị cắt đứt với những nguồn mạch "quan hệ quốc tế", thì đó sẽ là một sự nghiên cứu rất phiến diện, và tất nhiên, không tránh khỏi sẽ đi vào vết mòn mà người nghiên cứu rất muốn tránh, là khảo tả và bình tán, như nó đã từng có.

Cũng tức là, để thực hiện được yêu cầu "khác đi về cách xác định tọa độ nghiên cứu văn học", nhà văn học sử đồng thời phải là nhà nghiên cứu văn hóa và là nhà văn học so sánh.

Trong lúc tôi viết bài báo nhỏ này, công trình Lịch sử văn học Việt Nam mà Viện Văn học giữ vai trò là cơ quan tổ chức biên soạn cũng đang ở giai đoạn gấp rút hoàn thành. Những băn khoăn của người viết có lẽ cũng đã được các nhà khoa học đặt ra và thảo luận kỹ lưỡng.

Dù sao, đây là một công trình tập thể - nhà nghiên cứu Phan Trọng Thưởng, Viện trưởng Viện Văn học cho biết có hơn 60 nhà khoa học tham gia viết công trình này - và không vì thế mà nó ngăn trở việc ra đời của những công trình văn học sử Việt Nam khác, nhất là những công trình do các cá nhân biên soạn (chúng ta hãy nhớ tới những công trình như "Việt Nam văn học sử yếu" của Dương Quảng Hàm, "Việt Nam cổ văn học sử" của Nguyễn Đổng Chi, "Việt Nam văn học sử giản ước tân biên" của Phạm Thế Ngũ, hay "Bảng lược đồ văn học Việt Nam" của Thanh Lãng).

Công chúng đang cần có những bộ văn học sử Việt Nam mới, đầy đủ hơn, khoa học hơn, giàu sức thuyết phục hơn. Vài ý kiến lạm bàn, xem như một sự quan tâm tới vấn đề thiết yếu của văn học giới nước nhà