Nhà báo Lưu Động: Cái tên ấy chính cuộc đời

• Nhà báo Hoàng Thế Dũng: Một chân thành, một son sắc vững bền
• Nữ nhà báo có “duyên”với biển
• Nhà báo phải Nhạy bén, Dũng cảm và Nhân văn

Bí danh ấy gắn với những hoạt động đầy oanh liệt của cuộc đời ông, đã phải trải qua nhiều nhà tù. Hoạt động báo chí, ông chọn bút danh Lưu Động. Bút danh ấy, ông tung hoành ngang dọc, cơ động trên mọi mặt trận cả thời chiến cũng như thời bình.

Cơ động như... lưu động

Cách mạng Tháng Tám thành công, báo Cứu quốc từ ngoại thành đã công khai ra mắt đồng bào thủ đô, không còn cảnh hoạt động bí mật như trước. 

Tòa soạn dưới sự chỉ đạo của chủ nhiệm Xuân Thủy đã có thêm nhiều cán bộ được tăng cường trong đó có Lưu Động. Trong tình hình mới, báo Cứu quốc là cơ quan của Mặt trận, nhưng thực chất là tiếng nói của Trung ương Đảng và Chính phủ, ra hàng ngày.

Đến cuối tháng 11-1946, trước sự gây hấn của thực dân Pháp, đoán biết chiến tranh chắc chắn sẽ xảy ra, cơ quan báo Cứu quốc đã chuyển dần nhà in từ 44 Hàng Trống (nay là phố Lê Thái Tổ) ra Thanh Oai (Hà Đông).

Chủ nhiệm Xuân Thủy phân công một số phóng viên chiến tranh ở lại 3 liên khu trong nội thành: Liên khu 1 (trung tâm thành phố) có Hoàng Phong và Hải Ly; Liên khu 2 (phía Nam) có Như Phong và Hồng Hà; Liên khu 3 (phía tây) có Lưu Động và Thanh Đạm.

Nhà báo Lưu Động (bên phải) – Tư liệu gia đình.

Kháng chiến toàn quốc nổ ra (19-12-1946), hầu như các tờ báo đều đình bản dài ngày, thậm chí có tờ báo chấm dứt hoạt động. Riêng báo Cứu quốc vẫn ra đều đặn từ đầu kháng chiến.

Ngày 20-12-1946, vì điều kiện chiến sự báo không ra, từ số ra ngày 21-12-1946, báo đăng Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ tịch…

Cũng số báo kháng chiến đầu tiên này, những tin chiến sự đầu tiên ở Hà Nội của Hoàng Phong và Hải Ly từ nội thành gửi ra hay những tin của Nguyễn Ngọc Kha, Lưu Động, Thanh Đạm… từ các mặt trận và các địa phương khác gửi về đều được đăng tải.

Mặt trận chống Pháp ở Liên khu 3 Hà Nội, dưới sự chỉ huy của các ông Lê Minh Trầm (sau này là Trung tướng GS.TS Đỗ Trình, Viện trưởng Học viện Quốc phòng), Bí thư kiêm Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến; Minh Quang – Phó Bí thư và hai ủy viên Nguyễn Kỷ (tức Trần Sâm – Phó Bí thư Thành ủy Hà Nội sau này), Hà Đăng Ấn (Tổng cục trưởng Tổng cục Đường sắt), đã cản từng bước tiến của thực dân Pháp.

Ông Hà Đăng Ấn, chỉ huy tiểu khu hỏa xa, đã điều động 5 toa tàu chở đầy đá có đầu máy đẩy lên phía bắc, cắt từng toa chặn ngang đường ở các barie Sinh Từ (nay là phố Nguyễn Khuyến) giao phố Hai Bà Trưng; chợ Cửa Nam, đường Nguyễn Thái Học, Điện Biên Phủ, Trần Phú ngày nay, đánh trật bánh xe, tạo nên những chướng ngại vật khó khắc phục.

Còn ở đầu dốc làng Hoàng Cầu, đã diễn ra trận đánh giáp lá cà. Ta dùng lưỡi lê, điếm, dao xông ra đánh giặc. Tiểu đội trưởng Nguyễn Phúc Lai đã anh dũng đâm bom ba càng tiêu diệt một xe tăng địch. Hiện nay, để tưởng nhớ người chiến sĩ cảm tử, thủ đô Hà Nội đã đặt tên phố Nguyễn Phúc Lai trên đất làng Hoàng Cầu xưa.

Nhà báo Nguyễn Văn Hải, người phụ trách quản lý báo Cứu quốc, đã kể lại trong hồi ký sau ngày 19-12-1946: “Trên trục đường Hà Đông – Thanh Oai – Vân Đình, xe đạp, quang gánh, túi, bọc lỉnh kỉnh. Giữa dòng người hối hả, đồ đạc ngổn ngang ấy, bỗng có tiếng mấy người nói to: “A, có báo Cứu quốc đây rồi, có tin đây rồi”. Thế là mọi người ùa đến vây quanh hai chúng tôi. Mươi phút sau, 200 tờ báo đã bán hết sạch”.

Đến năm 1950, một lần nữa tòa soạn báo Cứu quốc được củng cố mạnh. Báo mở ra nhiều mục thường xuyên như xã luận (ý kiến chúng tôi), miệng súng, tai nghe mắt thấy, những nét sinh hoạt, ca dao, thi đua ái quốc, tìm biết (giải thích danh từ), tuần lễ quốc tế, quốc gia. Nhà báo Lưu Động cùng với các đồng nghiệp Hồng Hà, Xuân Thu, Thái Duy vẫn bám sát các mặt trận…

Việt Minh về với quê hương tôi

Tháng 4-2018, tôi về xã An Thịnh, huyện Lương Tài, tỉnh Bắc Ninh, được gặp nhà giáo hưu trí Nguyễn Văn Hách. Trong giờ nghỉ trưa, ông giáo Hách cho tôi xem cuốn Lịch sử Đảng bộ xã An Thịnh in năm 2005. Thật tình cờ, đây chính là địa phương nhà báo Lưu Động về xây dựng cơ sở cách mạng với bí danh Nguyễn Trịnh Liệt.

Trước ngày Nhật đảo chính Pháp (9-3-1945), cùng hai huyện Lương Tài và Gia Bình là vùng sâu vùng xa của tỉnh Bắc Ninh, ông Trần Đình Nam, Ban Cán sự Đảng tỉnh Bắc Ninh đã cử ông Nguyễn Trịnh Liệt - Ủy viên Ban Cán sự Đảng tỉnh về gây dựng cơ sở, để tuyên truyền, giác ngộ và tổ chức nhân dân vùng lên đấu tranh.

Tháng 8-1944, ông Trịnh Liệt vừa về công tác ở làng Trung Mầu thuộc huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh (nay thuộc huyện Gia Lâm – Hà Nội). Ông về trong tình thế vô cùng hiểm nghèo đó, mật thám Pháp vừa bắt được ông Văn Tiến Dũng tại đây.

Lý trưởng Sen Hồ với chiến công bắt được “ông quan năm Văn Tiến Dũng, tướng Việt Minh, học 3 năm ở Tàu, vừa về nước” đã được thưởng “Nam Long bội tinh”. Cấp trên lệnh cho ông phải cấp tốc mở một lớp du kích đào tạo cán bộ tự vệ cứu quốc để bảo vệ cơ quan và trừ Việt gian, trong đó có lý trưởng làng Sen Hồ đã bắt ông Văn Tiến Dũng.

Lịch sử Đảng bộ xã An Thịnh ghi nhận, cuối tháng 4-1945, ông Nguyễn Trịnh Liệt gặp ông Nho Hoàng tại Trung Màu (nay thuộc Gia Lâm – Hà Nội).

Qua trao đổi, ông Nguyễn Trịnh Liệt hiểu được lúc bấy giờ vùng quê Lương Tài chưa có sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng nhưng khí thế cách mạng của nhân dân ở đây, nhất là lớp thanh niên đang sẵn sàng đi theo Việt Minh làm cách mạng. Liền sau đó, ông Nguyễn Trịnh Liệt quyết định tới gặp ông Lý Đáo để bàn bạc và gây dựng cách mạng ở thôn Lôi Châu, xã An Thịnh.

Ngày 30-4-1945, gặp ông Lý Đáo và được đón tiếp chân thành, sau ít phút trao đổi, ông Trịnh Liệt đã tự giới thiệu là cán bộ Việt Minh về Lương Tài xây dựng phong trào cách mạng. Ông Lý Đáo cảm động, sung sướng nắm chặt tay ông Nguyễn Trịnh Liệt và nói: “Thật không ngờ Việt Minh đã trở về với quê hương tôi”.

Từ đây, một vùng quê xa xôi hẻo lánh, vốn có truyền thống yêu nước và cách mạng, đã được cán bộ Việt Minh mang ánh sáng, niềm tin đến, khác nào như ruộng khô lâu ngày gặp mưa…

Ngày hôm sau, 1-5-1945, ông Lý Đáo tiếp tục đưa ông Nguyễn Trịnh Liệt sang thôn An Trụ gặp ông Minh Tiệp, là bạn bè và có chung một chí hướng với mình. Sau đó cả ông Quản Bội, ông Hệ (thôn An Trụ) cũng tìm gặp ông Nguyễn Trịnh Liệt và xin gia nhập Việt Minh.

Nhà báo Lưu Động (thứ 2 từ trái sang) tại báo Cứu quốc (1945) cùng với các nhà báo, nhà văn Xuân Thủy, Tô Hoài, Văn Tân, Như Phong… (Tư liệu KMS)

Dưới sự chỉ đạo của ông Nguyễn Trịnh Liệt, phong trào cách mạng tại các địa phương huyện Lương Tài mau chóng phát triển. Nhân dân tổ chức các đội tự vệ cứu quốc, tổ chức các cuộc mít tinh và huy động quần chúng đấu tranh đòi giảm tô ở đồn điền của các địa chủ Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Huy Oánh...

Trong các cuộc đấu tranh, ông Nguyễn Trịnh Liệt luôn đi đầu, đứng lên diễn thuyết và tuyên truyền quần chúng tham gia Mặt trận Việt Minh. Sau đó, ông còn tham gia chỉ đạo thành lập Ủy ban Cách mạng lâm thời Chiến khu Lôi Châu. Từ đây, nhân dân huyện Lương Tài mau chóng làm chủ chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám 1945.

Đánh chiếm thuyền đạn của Nhật

Trong hồi ức của nhà báo Lưu Động ghi lại một chiến công của du kích Chiến khu Lôi Châu. Đó là chỉ với 16 khẩu súng mà dám đánh một thuyền Nhật có liên thanh và bích kích pháo vào cuối tháng 7-1945.

“Thuyền đinh hạng đại của Nhật ngày nào cũng lừ lừ từ phía Cầu Lồ xuống Phả Lại. Đêm xuống, tự vệ Lôi Châu, cạnh đê sông Đuống, đã bắt liên lạc được với một anh chân sào một chiếc thuyền đạn nên đã có kế hoạch khi thuyền đỗ gần Đại Than thì sẽ “tùm” 6 lính Nhật xuống sông để chiếm lấy thuyền đạn.

Nhưng đến 12h đêm vẫn không có tín hiệu. Có lẽ nhân mối bị lộ. Tự vệ liền nổ súng. Địch cũng đáp trả dữ dội. Du kích liều mình lội xuống nước chiếm thuyền. giữa trận đánh thì súng hết đạn. 180 viên đạn đều không còn. Tự vệ phải tuồn cát rút lui. Nhưng hôm sau, tự vệ Lang Tài theo dọc sông Đuống đã chiếm được thuyền đạn này. Thì ra, lính Nhật cũng sợ hãi, bỏ thuyền lại. Tự vệ mang về 5.000 quả lựu đạn Nhật và vô số đại bác”.

Nhà báo Lưu Động đánh giá, đây cũng chính là chiến công đầu tiên của những anh hùng du kích trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh và đường 5 sau này với những tên tuổi lừng lẫy trong kháng chiến chống Pháp như Đỗ Viết An, Vũ Thị Hảo, Đông Phương Sóc…