Cựu Tổng thống Liên Xô cũ Mikhail Gorbachev: Con đường phản bội

Mikhail Gorbachev, sau khi leo lên được đỉnh Olimpơ trong hệ thống chính trị Xô viết đã tự tay phá đi những nền móng căn bản của tổ quốc mình, dẫn tới  thảm kịch tan rã. Tìm hiểu những bí ẩn xung quanh con đường thăng tiến của Gorbachev cho tới hôm nay vẫn còn là một công việc mang tính thời sự.

Đi lên từ một cán bộ đoàn

Được chế độ đào tạo chu đáo, lại có phong cách thủ lĩnh thanh niên,  lúc nào cũng tỏ ra sôi nổi và nhiệt tình với công việc, Gorbachev ngay từ khi còn trẻ đã mau chóng được chuyển sang làm chuyên trách công tác Đoàn rồi công tác đảng ở khu Stavropol quê hương. Cần phải nói rằng dấu ấn cán bộ Đoàn trong thời Xô viết vừa rèn luyện được cho Gorbachev cách hành xử linh hoạt, vừa tạo cho ông ta thói quen về sau hay “khuếch trương chiến quả”, nói nhiều và làm ít hơn hẳn, thậm chí nói một đằng làm một nẻo. Một trong những điểm yếu trí mạng của hệ thống Đoàn thanh niên lúc suy vi ở Liên Xô cũ là quá chạy theo hình thức và dung dưỡng trong đội ngũ mình những phần tử tuy ở những vị trí lãnh đạo nhưng lại “xanh vỏ, đỏ lòng”, dùng công tác thanh niên như phương thức tiến thân nhanh nhất, chứ không có sự giác ngộ cộng sản thực sự ở trong trái tim và trí tuệ.

Với tư cách đại diện cho “đội ngũ hậu bị tin cậy”, Gorbachev đã rất được các nhà lãnh đạo đàn anh, đặc biệt là nguyên Bí thư Khu uỷ Stavropol ở đầu những năm 60 thế kỷ trước lúc đó là Phiodor Kulakov (1918-1978) nâng đỡ. Kulakov, Anh hùng lao động XHCN,  về sau lên giữ nhiều trọng trách trong bộ máy đảng ở trung ương và từ năm 1971, trở thành uỷ viên Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Liên Xô. Từ Moskva, Kulakov luôn hướng con mắt đầy thiện cảm của mình xuống khu công tác cũ và tận dụng mọi cơ hội có thể để tạo điều kiện thuận lợi cho vệc thăng tiến người cán bộ đàn em mà ông rất quý mến và tin cậy. Và thế là tới năm 1970, ở tuổi 39, Gorbachev đã được đưa vào cương vị Bí thư Khu uỷ Stavropol và trở thành uỷ viên trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô. Đấy chính là thời điểm bước ngoặt trên con đường hoạn lộ của Gorbachev.

Stavropol là một trong những đơn vị hành chính trọng yếu của Liên Xô cũ, rộng bằng cả nước Bỉ, Thụy Sĩ và ba nước Luxemburg cộng lại và có mức đóng góp to lớn vào tiềm lực kinh tế chung của quốc gia. Đây là nơi có nhiều nguồn khí thiên nhiên, dầu lửa, nhiều thủy điện lớn. Stavropol còn là nơi có nhiều nhà nghỉ nước khoáng nổi tiếng mà các nhà lãnh đạo liên bang thường thường là cao niên và hay đau ốm xuống chữa bệnh liên tục như Kislovodsk, Piatigorsk, Zhelenovodsk... Chính tại những nhà nghỉ này đã dần giúp Gorbachev, với cương vị vừa là “đàn em” tận tụy, vừa là “chủ nhà” hiếu khách thiết kế những mối quan hệ ngày một tin cậy hơn với thượng tầng chính khách liên bang.

Chẳng bao lâu sau, Gorbachev đã trở nên thân thuộc với những “trụ cột quốc gia” như Mikhail Suslov, người phụ trách công tác tư tưởng và cán bộ, nhân vật có quyền lực thứ hai ở Liên Xô thời đó, hay Yuri Andropov,  Chủ tịch Ủy ban An ninh Quốc gia (KGB)... Khi đi chữa bệnh, các nhà lãnh đạo quốc gia, vốn bận trăm công nghìn việc trong cơ chế ưu đãi đặc biệt ở Moskva, dường như trở nên cởi mở và bình dân hơn. Và họ hay tâm sự với gia đình vị bí thư khu uỷ trẻ trung, trí thức và niềm nở về những chuyện mà trước đó họ chưa nói với ai.

Nhờ thế nên gia đình Gorbachev đã biết được rằng Yuri Andropov trông khắc khổ như thế nhưng lại hay làm thơ và thuộc rất nhiều bài hát của dân Côdắc. Lúc rảnh rỗi, ông trùm an ninh Xô viết hay cất giọng hát với tâm trạng thực sự trữ tình. Còn Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Aleksei Kosygin, trông chậm chạp và khô khan,  thì lại mê nhảy những điệu tango và foxtrot sôi động và lẳng lơ. Có lần, Kosygin, nước mắt lưng tròng, tâm sự với Gorbachev về việc ông không thể không cùng ban lãnh đạo quốc gia đứng trên Lăng Lênin chào đón nhân dân lao động trong ngày lễ Cách mạng Tháng Mười nên phải rời khỏi người vợ đang ốm nặng ở nhà và bà đã ra đi vào cõi vĩnh hằng không có ông bên cạnh. Với Kosygin, đây là nỗi ân hận khó nguôi ngoai!

Lọt vào “mắt xanh” Brezhnev

Vào những năm cuối thập niên thứ sáu và đầu thập niên thứ bảy  của thế kỷ trước, Tổng bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô Leonid Brezhnev vẫn còn đang phải vất vả tập hợp đội ngũ các cán bộ trung thành của mình. Cần phải nhớ rằng, Brezhnev lên được cương vị tối thượng trong điện Kremli chính là nhờ sự nhất trí cao trong Đảng về việc hạ bệ người tiền nhiệm là Nikita Khrusov, lúc đó đã đánh mất vai trò tích cực của mình.

Tham gia “tổ cốt cán” trong công việc này, ngoài Brezhnev còn có hai nhà lãnh đạo nổi tiếng khác là Nikolai Podgornyi và Aleksei Kosygin. Thế nhưng, khi đã trở thành người lãnh đạo tối cao rồi, vì những lý do dễ hiểu, Brezhnev lại muốn xoá đi vết tích của vụ “chính biến” cũ. Ông tìm cách đưa Podgornyi về hưu.  Thế nhưng, với Kosygin, mọi sự lại phức tạp hơn. Là một nhà quản lý kinh tế rất có uy tín, lại đang giữ chức Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng, Kosygin đã tạo được thế đứng vững vàng cho mình. Vô hình trung đã nảy sinh ra một sự cạnh tranh có tác động rất mạnh tới toàn bộ bộ máy đảng và nhà nước giữa hai nhà lãnh đạo cao cấp nhất là Brezhnev và Kosygin. Ở đâu thì cũng chỉ nên có một vị vua bao trùm thiên hạ!

Vốn khôn ngoan, lại ở cương vị Tổng bí thư, Brezhnev đã tích cực thu phục nhân tâm của các bí thư tỉnh uỷ và khu uỷ ở khắp liên bang, đặc biệt nhằm vào những đối tượng được coi là trẻ như Bí thư Khu uỷ Stavropol. Với sự giới thiệu của “ông anh” Kulakov, Gorbachev mau chóng lọt vào “mắt xanh” của Tổng bí thư với tư cách một người chắc chắn sẽ tuyệt đối trung thành. Rồi Brezhnev đồng ý tiếp Gorbachev tại trụ sở Ban chấp hành trung ương Đảng ở Quảng trường cũ. Và với giọng nói đầy tin cậy, gần như thủ thỉ, ông đã thảo luận với vị bí thư khu uỷ trẻ về mọi vấn đề, từ chuyện kinh tế, cán bộ tới cả chính sách đối ngoại. Vừa nói, ông vừa quan sát, thăm dò người đối thoại với mình. Và ông cảm thấy hài lòng vì Gorbachev: một cán bộ ăn nói luôn có lý và lễ độ, tuy trẻ và nghe nói là có tài nhưng lại không tỏ ra hợm hĩnh, kiêu căng. Gorbachev biết cách đưa đẩy một cách đầy trí thức  những câu chêm vào rất làm đẹp lòng lãnh đạo cấp trên.

Sau buổi nói chuyện đó, Brezhnev đưa Gorbachev vào nhóm những uỷ viên trung ương, bí thư thứ nhất tin cậy nhất tại các địa phương, luôn sẵn sàng tại các hội nghị trung ương “phản ứng nhanh” theo yêu cầu của Tổng bí thư để phê phán chính phủ do Kosygin đứng đầu và bằng cách đó củng cố thêm vị thế của Brezhnev. (Về sau, Gorbachev cũng đã cùng Yegor Likhachev áp dụng “mô hình” tổ chức này, khi việc bầu ông ta làm Tổng bí thư phụ thuộc rất nhiều vào ý kiến của các uỷ viên trung ương trong đại hội). Và mặc dầu Gorbachev đã từ chối uống một hơi hết cả cốc rượu vodka to để “kỷ niệm” sự kiện này như những người khác nhưng bạn đồng liêu không ai nghi ngờ gì vị thế của Bí thư Khu uỷ Stavropol khi nghe Gorbachev thuật lời những lời mà Brezhnev đã đích thân nói với ông ta.

Được nhà lãnh đạo quốc gia cao nhất sủng ái rồi, Gorbachev vẫn không quên củng cố các mối quan hệ hữu hảo với các nhân vật tai mắt khác ở Moskva. Ông ta đặc biệt lấy lòng Yuri Andropov, người đồng hương cũng xuất thân từ Stavropol. Bản thân Giám đốc KGB cũng cảm thấy thích vị Bí thư Tỉnh uỷ năng nổ, biết cách làm cho công việc sôi lên sùng sục. Theo đà vị thế của Andropov gia tăng khi Brezhnev trở nên ngày một già yếu đi, Gorbachev cũng được cất nhắc dần lên từ vị trí một uỷ viên trung ương thường thường bậc trung  thành thành viên của “thê đội 1”.

Chính vì thế nên khi uỷ viên Bộ Chính trị Kulakov, người bảo trợ vĩ đại của Gorbachev, bất thình lình qua đời trong phòng làm việc năm 1978, Bí thư Khu uỷ Stavropol đột ngột trở thành ứng cử viên số một vào chỗ trống vừa được giải phóng. Ngoài ông ta ra, lúc đó còn có hai ứng cử viên khác là Bí thư Khu uỷ Krasnodar và Bí thư Khu uỷ Poltava.

Nước cờ quyết dịnh để tạo dựng tương lai cho Gorbachev là sự ủng hộ của Andropov. Vào thời điểm đó, Brezhnev, lúc này đã rất ốm yếu, chuẩn bị đi kinh lý bằng tàu hỏa xuống nước cộng hòa Azerbaizhan, nơi có “người bạn vàng” mà ông rất yêu quý là Gaidar Aliev đang làm Bí thư trung ương (con trai ông này hiện nay đang làm Tổng thống nước cộng hòa Azerbaizhan độc lập). Cùng đi có Konstantin Chernenko, người về sau cũng trở thành Tổng bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô. Hành trình tới Baku có đi qua khu Stavropol. Lúc này, Andropov đang đi nghỉ ở đây. Khi đoàn tàu đặc biệt chở Tổng bí thư qua Stavropol, Andropov đã rủ Bí thư Khu uỷ Gorbachev cùng ra sân ga chào đón nhà lãnh đạo cao nhất quốc gia. Ngồi trong xe, ông dặn Gorbachev: “Hãy nắm quyền chủ động trò chuyện”.

Đấy đã là một cuộc gặp hi hữu vì trên sân ga Stavropol tụ họp đủ bốn đời Tổng bí thư cuối cùng kế tiếp nhau của LB Xô viết cũ: Leonid Brezhnev, Yuri Andropov, Konstantin Chernenko và Mikhail Gorbachev. Bí thư Tỉnh uỷ Stavropol báo cáo với Tổng bí thư về công việc của khu do mình phụ trách. Brezhnev nghe với vẻ mệt mỏi  rồi bất ngờ quay sang hỏi đoàn tùy tùng: “Thế nói được không?”. Gorbachev thoạt tiên không hiểu gì cả. Về sau, ông ta mới biết rằng,  vì Brezhnev rất đau ốm, hơi bị líu lưỡi nên ông sợ những người xung quanh không hiểu điều ông nói... Tuy nhiên, thái độ có vẻ như lắng nghe Gorbachev nói của Brezhnev đã đủ để cho Andropov thuyết phục các ủy viên Bộ Chính trị khác rằng Tổng bí thư không có gì phản đối việc Bí thư Tỉnh uỷ Stavropol thay Kulakov làm bí thư trung ương đảng. Và hội nghị trung ương đã thông qua việc này rất chóng vánh.

Sau khi Gorbachev lên nhận cương vị mới ở Moskva, ông ta xin vào gặp Tổng bí thư để bàn về những hướng công tác chính. Brezhnev tiếp vị bí thư mới với vẻ bình thản. Và dường như không mấy quan tâm tới việc sự vụ, ông thốt lên với vẻ đau buồn: “Thật thương cho Kulakov!”.

Chọn đúng “minh chủ”

Thượng tầng chính trị Liên Xô cũ lúc đó có những đặc điểm khắc nghiệt của nó. Bên cạnh những ưu đãi vật chất hào phóng tới mức dư thừa, các cán bộ cao cấp lại phải rất thận trọng trong các mối quan hệ với nhau. Lắm khi các nhà lãnh đạo lại bị trở thành “con tin” của đội ngũ bảo vệ. Không ngẫu nhiên mà ngay cả các bí thư trung ương đảng cũng chỉ dám nói chuyện một cách cởi mở với nhau lúc đi dạo ở ngoài trời hay viết lên giấy chứ không nói ra lời khi ngồi trong phòng làm việc vì sợ bị nghe lén. Mâu thuẫn rõ rệt giữa Brezhnev với Kosygin đã làm phân hóa bộ máy lãnh đạo cấp cao. Các cán bộ Đảng cao cấp cũng phải rất giữ ý khi gặp nhau cá nhân. Lên Moskva không được bao lâu, Gorbachev rủ vợ tới thăm gia đình Andropov, coi đó như sự trả nghĩa tự nhiên. Thế nhưng, Andropov chẳng những từ chối tiếp vợ chồng ông ta mà còn dặn qua điện thoại: “Misha, từ nay trở đi, chúng ta nên hạn chế gặp gỡ trực tiếp để khỏi gây nên những hiểu lầm! Chỉ cần tôi đi sang nhà anh (hai người ở cạnh nhau trong khu nghỉ) là lập tức việc này được báo cáo lên trên ngay!”.

Là người “cầm chịch” ở KGB, Andropov biết quá rõ luật chơi. Chính vì thế nên ông không chỉ là người đồng hương  tốt bụng mà thực sự đã trở thành “ông thầy” hữu dụng dạy dỗ cho Gorbachev nhiều điều tinh tế trong cuộc sống trung ương. Chính ông đã đưa cho Gorbachev lời khuyên quý giá: hãy thể hiện quan điểm của mình một cách rõ ràng hơn đối với sự cạnh tranh giữa Brezhnev với Kosygin, không thể tỏ ra “quan ba cũng ừ, quan tư cũng gật”.

Hiểu ra điều này, Gorbachev đã có sự chọn lựa khôn ngoan. Mặc dù rất kính trọng Kosygin về những phẩm chất cá nhân của ông cũng như mối quan hệ tốt giữa hai người được thiết lập tại Stavropol, Gorbachev hiểu: muốn thành công trên chính trường thì không thể hành động theo cảm tính; để đoàn tàu lao theo hướng đã định nhanh tới đích thì đôi khi cũng phải cán ai đó đã ngáng đường.

Chính vì thế nên ông ta đã không ngại công khai giữa hội nghị Ban Bí thư và Bộ Chính trị phê phán Kosygin khi Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng không chịu chi thêm kinh phí cho lĩnh vực nông nghiệp. Vốn cả đời chuyên trách về công nghiệp, Kosygin cho rằng ý tưởng nâng cao hiệu quả của các nông trang bằng cách đưa vào thêm tiền nhà nước chỉ là trò “dã tràng xe cát”, tốn phí tài sản quốc gia. Còn Gorbachev lại đòi hỏi chi thêm kinh phí cho bộ máy trong Đảng phụ trách lĩnh vực này. Một lần, trước các uỷ viên Bộ Chính trị khác, khi nghe lời châm chọc thường lệ của Kosygin về các khoản kinh phí, Gorbachev đã gần như nổi nóng và táo tợn, không theo chức vụ, thốt lên đề nghị Kosygin thử tiến hành vụ thu hoạch lúa mì bằng các cơ quan của Hội đồng Bộ trưởng thay vì các cơ quan đảng. Thái độ chơi chòi này khiến mọi người có mặt sửng sốt. Tuy nhiên Gorbachev đã thực hiện một chiến thuật đúng vì Tổng bí thư ủng hộ ông ta trong việc bảo vệ các cơ quan của bộ máy Đảng. Brezhnev thốt lên: “Đồng chí Kosygin ạ, đồng chí không hiểu về vụ mùa bằng đồng chí Gorbachev đâu!”. Điểm số đã được ghi thêm cho cựu Bí thư Khu uỷ Stavropol.

Chậm mới chắc

Theo các nhà nghiên cứu lịch sử quốc gia Xô viết, Giám đốc KGB Yuri Andropov “sủng ái” Mikhail Gorbachev không hẳn chỉ vì hai  người là đồng hương Stavropol của nhau, cũng không phải vì Gorbachev từng đón tiếp nồng hậu ông tại khu nghỉ mát. Andropov từng giữ nhiều trọng trách ở Moskva và luôn luôn được trọng thị tại các địa phương nên những cử chỉ tận tình không còn làm ông quá lưu tâm nữa. Còn thiếu gì những “trưởng giả” quê mùa luôn sẵn sàng làm theo ý ông mỗi lần ông xuống “lãnh địa” của họ! Andropov cần một điều gì đó khác thế và chân chính hơn thế.

Thông qua những cuộc gặp gỡ cá nhân khi Gorbachev còn ở Stavropol và hai gia đình mặc nhiên kết thân với nhau trong những mối quan hệ bằng hữu, có thể hát cùng nhau và tâm sự thành thật cùng nhau, Andropov đã đánh giá cao vị bí thư khu uỷ này vì những phẩm chất cá nhân dường như mới mẻ của Gorbachev. Đã có lúc Andropov nhìn thấy trong Gorbachev đường nét của một trí thức xã hội chủ nghĩa mới mà ông muốn gây dựng nên. Khi còn trẻ, Gorbachev có những sức hấp dẫn nhất định với Andropov, một người luôn phải hành động trong không khí khá căng cứng của nghề nghiệp, bởi cách tư duy tương đối khoáng đạt và có vẻ như chân thành. Như một nhà lãnh đạo quốc gia chân chính, Andropov muốn tìm thấy một đội ngũ kế tục có sức bật mạnh mẽ hơn, biết thay đổi cơ chế theo đúng những đòi hỏi của thời đại, chứ không chỉ đơn thuần nhất nhất làm theo cách của người đi trước.

Hiểu rõ những hạn chế của thế hệ mình, Andropov muốn gây dựng một không khí xã hội chủ nghĩa mới, vừa nghiêm ngắn về mặt kỷ luật, vừa có những khoảng rộng đủ để cho những bay bổng trí tuệ. Không ngẫu nhiên mà Andropov đã truyền cho Gorbachev không chỉ một bí quyết hành xử hợp lý, biết kính trên nhường dưới khi không thể làm gì khác thế, trên chính trường Xô viết. “Đừng vội vã” - đó là câu nói quen thuộc của Andropov với Gorbachev khi người bạn đồng nghiệp trẻ muốn sôi sùng sục đưa ra một sáng kiến chưa hợp thời điểm nào đó. Xưa nay, chậm mà chắc vẫn hơn nhanh nhảu đoảng! Gorbachev ở lứa tuổi sung sức của mình có vẻ như toát lên phong độ của tương lai vì biết khôn khéo giấu giếm điểm tận cùng triển khai tư duy của mình. Andropov đã tin vào sự biết điều phải đạo đó, không ngờ rằng ngay từ khi trẻ Gorachev đã âm mưu đảo lộn chế độ.

Muốn nói gì thì nói, về sau, Vladimir Kriuskov một trong những người kế nhiệm Andropov trên cương vị lãnh đạo KGB, đã  coi việc để lọt Gorbachev lên thượng tầng chính trị Xô viết như “một sơ suất” của cơ quan an ninh quốc gia. Với Kriuskov, Gorbachev trong thời cuối công cuộc cải tổ là “một kẻ phản bội”.

Gorbachev với Tổng thống Mỹ Reagan.

Và tháng 8/1983, Andropov  khuyên người  đồng hương trẻ tuổi hơn ông: “Hãy cố gắng tìm hiểu rõ mọi việc và hành động như thế rồi cậu cũng sẽ phải lĩnh nhận mọi trách nhiệm về mình”. Tới tháng 2/1984, ông đột ngột qua đời. Người lên thay ông, Konstantin Chernenko, do quá già yếu nên cũng chỉ ngồi ở trên cương vị này được một thời gian ngắn. Sau khi ông Chernenko từ trần ngày 10/3/1985,  kế vị sáng giá nhất của chức Tổng bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô Gorbachev. Và ông này đã khởi xướng ra công cuộc cải tổ (perestroika).

Tù mù đổi hướng

Cho tới nay nhiều người Nga vẫn còn nhớ câu nói nổi tiếng của ông ta tại Đại hội Đảng năm 1985: “Bắt đầu đi!”. Tuy nhiên cũng cho tới nay không ít người Nga vẫn không biết rằng Gorbachev đã dịnh dẫn họ đi tới đâu.

Thoạt đầu, Gorbachev chỉ muốn cải cách chế độ Xô viết lúc đó đang mắc chứng bệnh trì trệ khá trầm trọng do những nguyên nhân phần nhiều mang tính chủ  quan. Liên Xô trong những năm cuối 70 đầu 80 thế kỷ XX đã bắt đầu suy giảm nhịp độ phát triển. Không phải ai từng vượt qua được thử thách chết người của thời chiến cũng đủ bản lĩnh chống lại sức cám dỗ kiểu “đạn bọc đường” của thời bình.

Bản chất tinh túy xã hội chủ nghĩa khởi nguồn từ tháng Mười năm 1917 đã không được duy trì đúng mức trong lòng xã hội Xô viết, dẫn tới những hiện tượng tiêu cực không chỉ trong nội bộ nhà nước Xô viết, mà còn làm ảnh hưởng xấu tới quan hệ giữa Liên Xô với một số nước xã hội chủ nghĩa anh em, làm yếu đi sức mạnh (vốn nhờ đoàn kết mới có thể tạo nên hiệu quả tổng hợp) của hệ thống xã hội chủ nghĩa thế giới và phong trào hoạt động của các đảng cộng sản.

Không vượt lên trên được các đối thủ phương Tây trong “chiến tranh lạnh” về năng suất lao động mà chỉ đơn thuần chạy đua vũ trang, lại có biểu hiện chủ quan, tự mãn và hưởng lạc ở một bộ phận không nhỏ đảng viên cộng sản nắm vai trò lãnh đạo (kể cả ở cấp cao nhất), không kiên quyết đấu tranh bài trừ những căn bệnh vốn dễ lây đối với bất cứ một chính đảng cầm quyền nào như đặc lợi quá đà, tham nhũng, sùng bái hình thức chủ nghĩa, xa rời hay diễn giải sai lệch theo kiểu xu thời những nguyên tắc căn bản của chủ nghĩa Mác-Lênin... - đó chính là những nguyên nhân chính đã khiến nhà nước Xô viết dần dà suy giảm tiềm lực và vị trí của mình trên trường quốc tế.

Thế nhưng, công cuộc cải tổ đất nước - từng khởi đầu rầm rộ về sau không những không giúp khắc phục những căn bệnh tai ác của xã hội Xô viết, mà cuối cùng lại đi vào chỗ hữu khuynh, để cho các kẻ thù giai cấp và tư tưởng lợi dụng, vượt ra ngoài tầm kiểm soát của những người cộng sản. Gorbachev khi bắt đầu công cuộc cải tổ đã không lường trước được hết mọi hệ lụy của nó. Ông ta không có phương án nào khả dĩ để đối phó với những trào lưu dân tộc chủ nghĩa được sổ lồng hay các vụ tranh chấp lãnh thổ giữa các nước cộng hòa.

Tới đầu những năm 90 của thế kỷ XX, tình hình  Liên bang Xô viết đã ở vào thế vô cùng nguy ngập. Theo lời nguyên soái Dmitri Yazov, nguyên Bộ trưởng Quốc phòng Liên Xô,  nói trong biên bản thẩm vấn đăng  trên tạp chí Đức Spighel số ra ngày 7/10/1991, ở nhiều người Xô viết lúc đó đã xuất hiện những tình cảm tiêu cực. Nguyên soái lý giải: “Tôi cho rằng sở dĩ như thế là bởi vì mức sống của nhân dân tụt xuống, nền kinh tế đổ vỡ, các cuộc đụng độ sắc tộc ngày càng nghiêm trọng hơn, xung đột giữa các nước cộng hòa xuất hiện.... Dần dà trở nên rõ ràng hơn ý nghĩ cho rằng, Gorbachev trong vai trò nhà hoạt động quốc gia tích cực đã dần dà kiệt lực. Ở đâu đó có cảm giác rằng, ông ta hoặc rất mệt mỏi, hoặc đã đánh mất tiêu chí... Chính sách kinh tế của ông ta thể hiện ở việc ông ta cầu xin tín dụng, vay nợ và làm rất ít cho nền kinh tế.... Bộ máy kinh tế của chúng ta bị hư hỏng hoàn toàn. Mà đất nước lại đang đứng sát bờ vực tan vỡ...”.

Trong cơn rối lẫn trí tuệ của mình, Mikhail Gorbachev có lúc đã dự định “duy trì Liên Xô trong đường biên giới đã tồn tại khi đó nhưng dưới một cái tên mới phản ánh đúng bản chất những cuộc cải cách dân chủ đang diễn ra”. (Trích theo bài phát biểu tại Trường Đại học tổng hợp Mỹ ở Thổ Nhĩ Kỳ). Ông ta muốn giữ nguyên tên viết tắt CCCP bằng tiếng Nga (tức là Liên bang các nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết) của quốc gia dưới quyền mình lãnh đạo nhưng với nội dung khác là “Liên bang các nước cộng hòa tự do có chủ quyền”. Thế nhưng, trong thực tế, mọi sự không theo ý muốn của nhà chính trị đang xuống thế này.

Cuộc họp mùa hè năm 1991 tại Novo-Ogarevo giữa Tổng thống Gorbachev với các thủ lĩnh các nước cộng hòa đã không mang lại điều gì tích cực theo hướng củng cố cơ chế Liên bang. Boris Yeltsin, sau khi lên nắm được chính quyền ở Cộng hòa liên bang Nga, chủ thể có giá nhất trong thành phần Liên bang Xô viết, đã khôn khéo từng bước một phối hợp với một số vị Tổng thống ở các nước cộng hòa thành viên Liên Xô khác, dồn ép Gorbachev lùi dần từng bước nhằm làm suy yếu và xóa sổ Liên bang.

Theo chứng nhận của Vladimir Kriuskov, nguyên Chủ tịch Ủy ban an ninh quốc gia (KGB), chính Yeltsin đã thuyết phục được Gorbachev cho biên soạn dự thảo “Hiệp ước liên bang mới” bí mật không cho Xô viết tối cao Liên Xô hay Đại hội các đại biểu nhân dân hay biết. Theo dự thảo được hoàn thành vào cuối tháng 7/1991 này, mức thuế và số lượng thuế nộp cho ngân sách Liên bang chỉ do chính quyền các địa phương quy định. Thứ hai,  trong tất cả các cơ cấu sức mạnh thì sẽ chỉ có KGB mang quy mô Liên bang, còn các lực lượng vũ trang, Bộ Nội vụ cũng như một số chức năng thuộc về lĩnh vực đối ngoại khác, sẽ nằm trong tay chính quyền các nước cộng hòa... Điều này có nghĩa là chính quyền liên bang sẽ không còn công cụ hữu hệu nào để tiến hành quản lý quốc gia...

Theo thỏa thuận giữa Gorbachev với Eltsin, Hiệp ước Liên bang phải được ký vào ngày 20/8/1991. Tình thế này khiến cho nguyên soái Yazov cũng như nhiều đảng viên cộng sản Liên Xô đang ở những vị trí cao trong bộ máy liên bang “bỗng hiểu ra rằng, bằng cách đó, sự tan vỡ của Liên bang đã tiến tới sát chỗ chúng ta. Tất cả đều nói ủng hộ Liên bang Cộng hòa XHCN Xô viết, vậy mà lại đưa ra dự thảo “Hiệp ước liên bang mới” trong đó có nói tới các quốc gia có chủ quyền. Chúng tôi đã tin chắc rằng, đây không đơn giản là các sai lầm. Ở đây đang diễn ra quá trình có định hướng rõ ràng nhằm đạt mục đích không có một Liên bang nào cả, mà chỉ có một liên minh các nước cộng hòa có các vị Tổng thống riêng”. (Vẫn theo bài theo tạp chí Spighel).

Đúng như trí tuệ dân gian Nga từng nhấn mạnh: “Đã đâm lao rồi thì chớ bảo là không thuộc hết cả câu tục ngữ”, cách tiến hành công cuộc cải tổ của Gorbachev đã dần dà “quá mù ra mưa”, xa rời định hướng ban đầu và Liên bang Xô viết đã tan vỡ. Cũng trong bài phát biểu tại Trường Đại học Tổng hợp Mỹ ở Thổ Nhĩ Kỳ đã dẫn, Mikhail Gorbachev đổ lỗi cho “tính thèm khát quyền lực của Boris Yeltsin” đã gây nên thảm họa này. Tuy nhiên, trách nhiệm cá nhân của Mikhail Gorbachev cũng vẫn là điều không thể chối bỏ. Theo kiểu “tò vò mà nuôi con nhện...”. Mikhail Gorbachev đã tạo ra một nền chính trị và một hình thức xã hội mới mà những người với tư chất, tiểu sử và quan điểm sống như ông ta không bao giờ có thể làm thủ lĩnh...