Thách thức của việc dịch ca từ: Trường hợp Bob Dylan

• Đi tìm nguồn gốc những hạt sạn dịch thuật
• Dịch thuật: Coi chừng, chết người
• Những tâm sự về dịch thuật của dịch giả Trần Đình Hiến

Nhưng trước hết là những khó khăn về sự khác biệt giữa các ngôn ngữ. Một ví dụ là các đại từ nhân xưng. Trong các thứ tiếng phương Tây như tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Nga…, với ngôi thứ nhất số ít, chúng ta chỉ có một từ "I", "Je" hay" "ß" trong khi đó tiếng Việt có rất nhiều lựa chọn tùy văn cảnh, thái độ và quan hệ giữa những người nói: "tôi", "tao", "ta", "mẹ", "chị", "bác", "cô", "dì", "thầy"… 

Có người nói một cách hài hước rằng truyện trinh thám khó phát triển vì ngay từ đầu truyện, các đại từ nhân xưng mang tính khinh miệt ("hắn", "gã"…) đã buộc hung thủ để lộ chân tướng!    

Sự khác biệt trong cách dùng đại từ nhân xưng như vậy đôi khi tạo nên một khó khăn rất lớn, chẳng hạn khi dịch bài hát If Not For You của Bob Dylan. Bài hát mở đầu như sau: "If not for you/ Babe, I couldn't find the door/ Couldn't even see the floor/ I'd be sad and blue/ if not for you".

Thoạt nhìn, có vẻ mọi thứ đều dễ hiểu, nhưng đó chỉ là thoạt nhìn. Trên thực tế, vấn đề không hề đơn giản. "You" ở đâu là ai, số ít hay số nhiều? Nếu đây là một bài tình ca, ta có thể dịch là "Nếu không có em" hoặc "Nếu không có anh". Nhưng nếu đây là một bài hát về tình cha con hay tình mẹ con, ta hoàn toàn có thể dịch" "Nếu không có con" hay ở dạng số nhiều "Nếu không có các con". 

Nếu đây là bài hát về tình bạn, ta có thể dịch: "Nếu không có bạn" hoặc "Nếu không có các bạn". Các phương án còn nhiều nữa. Nhưng dù chọn phương án nào, chúng ta cũng làm cho ý nghĩa của bài hát nghèo đi. Vậy, phải xử lý như thế nào? 

Câu hỏi đặt ra với chúng tôi khi làm việc với Nhà xuất bản Kim Đồng - chúng tôi biết rằng đa số người đọc của mình là thiếu nhi. Sau rất nhiều trăn trở, chúng tôi chọn một giải pháp mơ hồ: "Một ngày xa nhau", mặc dù chưa thể nói là hoàn hảo .  

Trong trường hợp ca từ của Bob Dylan, việc dịch thuật còn có những khó khăn vì lý do phong cách: Không chỉ sâu sắc, giàu hình ảnh, ca từ của Bob Dylan còn có đặc điểm là đa nghĩa. Không giảng giải, không giáo huấn, sự mơ hồ về ý nghĩa, ca từ của ông để cho các hình ảnh và ẩn dụ gợi những liên tưởng, ám ảnh và mỗi người nghe đều có thể tìm thấy một thông điệp thích hợp. 

Nói cách khác, ca khúc của ông để lại nhiều khoảng trống để người nghe chủ động tham gia sáng tạo. Có lẽ chính điều đó khiến cho ca khúc của ông phù hợp với nhiều lứa tuổi, nhiều quốc gia và nhiều thời đại. Và có lẽ cũng chính vì thế mà ca khúc của ông có sức sống mạnh mẽ vượt thời gian.

Tôi xin lấy ví dụ là hai bài hát tưởng chừng đơn giản của ông, Blowin' in the Wind và Knockin' on Heaven's Door.

Blowin' in the Wind được Bob Dylan sáng tác năm 1962, khi ông mới có 21 tuổi, và nhanh chóng trở nên nổi tiếng toàn cầu, trở thành thánh ca của phong trào phản chiến và cuộc đấu tranh đòi quyền dân sự tại Hoa Kỳ. Nguyên văn lời bài hát như sau:

BLOWIN' IN THE WIND

1. How many roads must a man walk down
Before you call him a man?
How many seas must a white dove sail
Before she sleeps in the sand?
Yes, how many times must the cannon balls fly
Before they're forever banned?
The answer, my friend, is blowin' in the wind
The answer is blowin' in the wind.

2. Yes, how many years can a mountain exist
Before it's washed to the sea?
Yes, how many years can some people exist
Before they're allowed to be free?
Yes, how many times can a man turn his head
Pretending he just doesn't see?
The answer, my friend, is blowin' in the wind
The answer is blowin' in the wind.

3. Yes, how many times must a man look up
Before he can see the sky?
Yes, how many ears must one man have
Before he can hear people cry?
Yes, how many deaths
will it take till he knows
That too many people have died?
The answer, my friend, is blowin' in the wind
The answer is blowin' in the wind.

Blowin' in the Wind là một bài hát thuộc dòng nhạc đồng quê (country). Một đặc điểm của loại nhạc này là ca từ và giai điệu thường được thêm thắt hoặc biến đổi ít nhiều ở các đoạn khác nhau, hay thậm chí ở những lần biểu diễn khác nhau, tuy vẫn giữ nét giai điệu chủ đạo. 

Điều này đặc biệt rõ nét trong trường hợp tác giả ca khúc cũng là ca sĩ, như trường hợp Bob Dylan. Một ví dụ, câu đầu của đoạn (1) là "How many roads must a man walk down" nhưng trong câu đầu của đoạn (2) và đoạn (3), Bob Dylan thêm từ "Yes" như một nốt hoa mỹ, và câu hát trở thành: "Yes, how many years can a mountain exist" và "Yes, how many times must a man look up". 

Tương tự như vậy, so với câu bốn của đoạn (1), câu bốn của đoạn (2) nhiều hơn một nốt, vì "allowed" nhiều hơn "sleep" một nguyên âm. Đặc điểm này tùy trường hợp có thể gây khó khăn hay tạo thuận lợi cho chúng ta khi dịch ca từ. 

Trong bài hát Bob Dylan chỉ đưa ra hàng loạt câu hỏi và một câu trả lời mà nhiều người cho là mơ hồ. Dưới đây là bản dịch - để hát - của chúng tôi, có tính đến những đặc điểm nói trên:

ĐỂ GIÓ CUỐN ĐI

1. Qua bao nhiêu núi với bao nhiêu con đường
Đàn ông mới xứng danh đàn ông?
Và chim câu trắng lướt qua bao biển rộng
Để mai đây ngủ yên nơi chân cồn?
Và viên đạn đại bác sẽ bay đi bao lần
Để mai đây bị cấm trên hành tinh?
Lời đáp xa vời, để gió cuốn đi bên trời
Để gió cuốn đi, bạn ơi.

2. Được bao nhiêu năm tháng núi non kia còn lại
Rồi trôi đi theo nước ra biển khơi?
Bao nhiêu năm tháng chúng ta tồn tại
Để mai đây được tự do trên đời?
Và còn bao lâu nữa những ai kia quay mặt
Làm như không hay biết điều chi?
Lời đáp xa vời, để gió cuốn đi bên trời
Để gió cuốn đi, bạn ơi.

3. Mở to thêm đôi mắt ngước trông lên bao lần
Thì ta trông thấy trời cao?
Cần bao đôi tai nữa gắn thêm cho mỗi người
Để nghe tiếng khóc than muôn người?
(Và cần) thêm bao cái chết đến khi ai kia biết rằng
Bao nhiêu mạng sống đã bị hy sinh?
Lời đáp xa vời, để gió cuốn đi bên trời
Để gió cuốn đi, bạn ơi.

Trong bài có chỗ đặc biệt đáng chú ý, đó là từ "man" câu đầu tiên và điệp khúc. Một số người cho rằng "man" trong "How many roads must a man walk down/ Before you call him a man?" nên dịch là "con người". 

Tôi cho rằng dịch như vậy cũng không sao, nhưng dịch là "đàn ông" sẽ hợp lý hơn nếu lưu ý rằng tác giả là nam, rằng bài hát được sáng tác vào đầu thập niên 1960, khi xã hội nam quyền còn mạnh. Nó gần với câu "Làm trai cho đáng nên trai/ Phú Xuân đã trải Đồng Nai cũng từng". 

Về đoạn điệp khúc, mới đây trên Facebook, dịch giả Trịnh Lữ đưa ra một cách hiểu theo tôi rất thú vị: "Lời đáp đang thảng thốt trong gió đấy, bạn hãy lắng nghe, sẽ thấy...". 

Ông viết: "Triết lý sâu sắc của bài hát ẩn chứa ở lời điệp khúc này. Muốn giải đáp những hoang mang của đời, chỉ cần tĩnh trí lắng nghe hơi thở của trời đất, để mình nối liền lại với mạch sống của bản thể lớn, sẽ nhớ ra những lẽ phải trái, thật giả, thiện ác... và sẽ biết mình phải nương theo ngả nào trong mê cung của cõi người". 

Đây là cách hiểu rất tinh tế, sâu sắc và thú vị, làm giàu cho bài hát. Nhưng theo tôi, cách hiểu này mang nhiều đóng góp cá nhân của Trịnh Lữ rất đáng trân trọng.

Nhưng nghiên cứu bối cảnh sáng tác bài hát, tôi tin rằng nó có thông điệp cụ thể hơn, trực tiếp hơn, đó là vấn đề nhân quyền và chiến tranh, trong đó có Chiến tranh Lạnh và chiến tranh Việt Nam đang giai đoạn khởi đầu: Đáp lại những câu hỏi day dứt của ông, câu trả lời chỉ là tiếng gió. 

Cũng có nghĩa là không có câu trả lời. Nó làm tôi nhớ đến bài hát Where Have All the Flowers Gone? ("Những bông hoa đâu cả rồi?" của Pete Seeger, người có nhiều ảnh hưởng đối với Bob Dylan, cũng với câu hỏi không lời đáp lặp đi lặp lại: "When will they ever learn?/ When will they ever learn?" (Biết đến bao giờ người ta mới hiểu?/ Biết đến bao giờ người ta mới hiểu). 

Bài Blowin' in the Wind được Dylan và Baez hát trước 250 ngàn người tại Cuộc diễu hành Washington (March on Washington) phản đối chiến tranh và đòi quyền tự do dân sự ngày 28 tháng tám, 1963. 

Trong cuộc diễu hành đó, Martin Luther King, Jr. đã có bài phát biểu I have a dream (Tôi có một ước mơ) nổi tiếng. Tôi tin rằng bài hát đã ít nhiều gợi cảm hứng cho Trịnh Công Sơn. Chính vì thế, tôi đã dịch nhan đề của nó bằng nhan đề bài hát của Trịnh Công Sơn: Để gió cuốn đi.

Việc dịch bài Knockin' on Heaven's Door (Gõ cửa thiên đàng), còn nhiều chuyện để bàn hơn. Nguyên văn bài hát như sau:

KNOCKIN' ON HEAVEN'S DOOR

Mama, take this badge off of me
I can't use it anymore.
It's gettin' dark, too dark to see
I feel I'm knockin' on heaven's door.

Knock, knock, knockin' on heaven's door
Knock, knock, knockin' on heaven's door
Knock, knock, knockin' on heaven's door
Knock, knock, knockin' on heaven's door

Mama, put my guns in the ground
I can't shoot them anymore.
That long black cloud is comin' down
I feel I'm knockin' on heaven's door.

Knock, knock, knockin' on heaven's door
Knock, knock, knockin' on heaven's door
Knock, knock, knockin' on heaven's door
Knock, knock, knockin' on heaven's door

Một số người nghĩ rằng đó là một ca khúc phản chiến - và trên thực tế chúng ta cũng có thể và có quyền hát nó như một bài hát phản chiến. Tuy nhiên, Knockin' on Heaven's Door mới đầu được Bob Dylan sáng tác cho bộ phim miền Tây Pat Garett and Billy the Kid (1973). Đó là lời của một kẻ hấp hối nói với vợ, vì thế nó có thể được dịch - để hát - thành:

GÕ CỬA THIÊN ĐÀNG

Bà nó tháo giúp chiếc lon ra giùm tôi
Tôi hết muốn mang trên vai mình
Trời đất đã tối như bưng ngoài kia
Tưởng như tôi đang gõ lên cửa thiên đường.

Gõ, gõ, gõ không thôi lên trời cao
Gõ gõ gõ mãi lên cửa thiên đường.
Gõ, gõ, gõ không thôi lên trời cao
Gõ gõ gõ mãi lên cửa thiên đường.

Bà nó ném súng ra sân đi giùm tôi
Tôi không bắn thêm một viên nào
Kìa những đám mây đen đang trùm lên
Tưởng như tôi đang gõ lên cửa thiên đường.

Gõ, gõ, gõ không thôi lên trời cao
Gõ gõ gõ mãi lên cửa thiên đường.
Gõ, gõ, gõ không thôi lên trời cao
Gõ gõ gõ mãi lên cửa thiên đường.

Nhưng ai có quyền cấm người nghe và người hát coi đó là một bài ca phản chiến? Tách ra khỏi bối cảnh của bộ phim, nó có thể là lời một người lính đang hấp hối nói với mẹ. 

Khi đó, trong tiếng Việt, ta phải thay đại từ nhân xưng: "Má, tháo giúp chiếc lon ra giùm con/ Con hết muốn mang trên vai mình/ Trời đất đã tối như bưng ngoài kia/ Tưởng như con đang gõ lên cửa thiên đường" và, đoạn hai: "Má, ném súng ra sân đi giùm con/ Con không bắn thêm một viên nào/ Kìa những đám mây đen đang trùm lên/ Tưởng như con đang gõ lên cửa thiên đường…".

Chưa hết. Người ta thậm chí còn có thể dịch nó thành những lời giận dữ, thậm chí tục tằn hơn: "Má, tháo giúp chiếc lon ra giùm tao/ Tao hết muốn mang trên vai mình/ Trời đất đã tối như bưng ngoài kia/ Tưởng như tao đang gõ lên cửa thiên đường…".

Sự đơn giản nhưng đa nghĩa khiến chúng ta buộc phải - và có quyền - lựa chọn những cách hiểu và các dịch khác nhau. Tính đa nghĩa khiến ca từ của Bob Dylan khó hiểu, khó dịch, nhưng cũng là lý do khiến nó hay, giàu có. Nó cho phép chúng ta có nhiều quyền sáng tạo trong cảm thụ và làm cho việc dịch nó đem lại nhiều niềm vui thích. 

Nhưng nghĩ cho cùng đa nghĩa cũng chính là đặc điểm chung của mọi kiệt tác: Khi không nói gì cụ thể, người ta lại nói được nhiều hơn. Văn học dân gian như thế, văn học bác học cũng thế. Từ đồng dao đến Kinh Thánh.