Đã có thể tệ hơn

20 năm sau, mùa thu vừa qua, trong cuộc trả lời phỏng vấn với phóng viên tuần san Nga Itogi, ông Kravchuk tiết lộ các chi tiết và những sự việc sau hậu trường chính trị liên quan tới sự kiện có ảnh hưởng vô cùng to lớn tới chính trường không chỉ ở các nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ mà cả trên thế giới.

“Thủ lĩnh ở cự ly ngắn”

Theo ông Kravchuk, ông đã được nhìn thấy ông Mikhail Gorbachev từ khi ông này còn là Bí thư BCH TW Đảng Cộng sản Liên Xô (KPSS) phụ trách về nông nghiệp. Khi đó, bản thân ông Kravchuk cũng mới chỉ ở cấp Trưởng ban Tuyên huấn của  Đảng Cộng sản Ukraina. Một lần, ông  Gorbachev đã có cuộc gặp với Bí thư thứ nhất Đảng Cộng sản Ucraina, Volodymyr Vasylyovych Shcherbytsky và ông Kravchuk đã chứng kiến cảnh ông Gorbachev bước chân vào trụ sở BCH TW ở Kiev. Nhưng khi đó ông chưa “đủ tuổi” để được giới thiệu với ông Gorbachev.

Chỉ sau này, lên những vị trí cao hơn, ông Kravchuk mới được lại gần hơn với ông Gorbachev. Ông kể:

“Rồi sau đó diễn ra hội nghị mà tại đó, ông Gorbachev được bầu làm Tổng Bí thư. Ông Shcherbytsky ở thời điểm đó đang đi công tác ở nước ngoài nên về mặt hình thức đã không bỏ phiếu cho ông Gorbachev, nhưng với tư cách Ủy viên Bộ Chính trị đã chuẩn y quyết định của hội nghị - thủ tục thời đó là như thế.

Rồi toàn bộ các hệ thống đảng ở các nước cộng hòa – việc này như lễ cầu nguyện – phải tiến hành các hội nghị của mình tiếp nhận các kết quả của từng hội nghị BCH TW KPSS với chương trình nghị sự rập khuôn nhau: về “những nhiệm vụ nảy sinh”. Và thế là chúng tôi phải ngồi với bản báo cáo sao chép bản chính mà tôi, với cương vị trưởng ban đã phải nhúng tay vào và chờ đợi những gì mà ông Shcherbytsky sẽ nói. Mà ông ấy thì không hiểu vì sao lại cứ đinh ninh tưởng rằng tất cả những từ ngữ mạnh và những lập luận mạnh trong đó đều là do tôi bày đặt. Không thể nào thuyết phục được ông ấy tin rằng mọi thứ đều được lấy từ trên báo chí.

Và hôm đó, ông ấy đã nheo mắt nhìn tôi và bảo: “Anh đọc những thứ mà các anh đã viết ra đi”. Thì tôi đọc. Tất nhiên, câu đầu tiên là về việc ở trong nước đã bắt đầu công cuộc cải tổ (Perestroika). Tôi chỉ vừa mới đọc câu này, ông Shcherbytsky đã cắt ngang: “Anh Kravchuk, anh hãy nói cho tôi biết, thằng ngốc nào đã bịa ra cái từ Perestroika này?”. Ông ấy đã không có mặt tại hội nghị BCH TW KPSS nên không biết gì cả...

Tất cả đều ngồi im và ông Shcherbytsky nói tiếp: “Việc gì chúng ta lại phải cải tổ cái này hay cái khác? Anh cũng biết rằng sửa nhà phức tạp hơn là phá đi xây lại. Chẳng lẽ mọi sự của chúng ta đều tồi tệ đến mức phải cải tổ ư?”.

Ông ấy cứ nói một thôi một hồi cho tới lúc tôi không nhịn được nữa và trả lời thẳng: “Thưa đồng chí, đó là lời của Tổng Bí thư Gorbachev”. Thế là ông ấy im bặt. “Thằng ngốc”, đó là một từ rất mạnh và ông Shcherbytsky dĩ nhiên là phải tìm cách nào đó để “chữa cháy”. “Thực tình thì, - ông ấy nói tiếp với vẻ mềm mỏng hơn, - đó tất nhiên là một từ không đạt lắm... Việc gì chúng ta phải cải tổ. Chúng ta cần xây dựng chứ không phải cải tổ”. Tuy nhiên, ngay cả một giọng điệu mang tính hòa giải như thế cũng không  thể che giấu được thái độ thực sự của ông Shcherbytsky đối với ông Gorbachev”.

Theo ông Kravchuk, ông Shcherbytsky đánh giá ông Gorbachev là một người hời hợt, dễ dãi trong việc tiếp nhận những gì đang diễn ra. Nhưng dù sao cũng phải công nhận rằng, ông Gorbachev đã nắm bắt vấn đề rất nhanh: “Tôi có thể nói hơn nữa: Gorbachev, đó là vị thủ lĩnh trên những cự ly ngắn. Tất nhiên là đã cần phải cải tổ, và ông ấy đã nắm lấy vấn đề cốt lõi – tiến bộ khoa học kỹ thuật. Nhưng rồi sau đó... Ông ấy nói, kêu gọi, nhận ra rằng công việc bị đình trệ nhưng lại đưa ra một quyết định khác: tiến hành hội nghị về công tác cán bộ. Với lập luận rằng, mọi việc đều do con người quyết định, mọi việc đều do cán bộ quyết định. Và công việc lại bị đình trệ... Và cứ luôn luôn như thế: lúc nào cũng có mới nới cũ, để mặc những việc đã bắt đầu dở dở dang dang...”.

Ông Kravchuk nhận xét tiếp về ông Gorbachev:

“Tôi có cảm giác như ông ấy đã sống trong một hệ quy chiếu khác. Thí dụ, cuốn sách đầu tiên mà ông ấy xuất bản, có nhan đề Perestroika và tư duy mới đối với đất nước chúng ta và đối với toàn thế giới. Cứ làm như ông ấy đã là con người của thế giới, một lãnh tụ quy mô toàn cầu! Cái đó phải chăng là: Perestroika “đối với toàn thế giới”? Chẳng lẽ thế giới có yêu cầu anh phải vẽ ra toa thuốc Perestroika cho nó ư? Vậy mà những điều ở ngay dưới chân thì ông ấy lại không nhìn ra.

Tôi nhớ lần ông Gorbachev cùng vợ tới Kiev. Người ta đã tổ chức cho ông ấy một cuộc gặp với người dân thành phố trên quảng trường Bessarabska. Tại đó có mặt những người dân được đặc biệt tuyển chọn, có mặt ban lãnh đạo nước cộng hòa, tôi cũng có mặt ở đó vì khi ấy tôi đã là Ủy viên dự khuyết BCT Đảng Cộng sản Ukraina. Và Gorbachev bắt đầu: “Thế nào, các công dân thành Kiev, quý vị đang sống ở khu nghỉ mát đấy nhỉ?”. Người dân tất nhiên là không đáp gì. Và ông Gorbachev, không hề chờ phản ứng đáp lại, đã tiếp tục câu chuyện. Ông ấy nói tràng giang đại hải, đầy những tập hợp từ phức tạp lặp đi lặp lại... Rồi bỗng nhiên lại tuyên bố: Perestroika đang diễn ra không tốt lắm và chính những người dân Ukraina có lỗi trong việc đó, bởi đã không gây sức ép đối với “ban lãnh đạo của mình”. Ông ấy bảo: “Quý vị cứ gây sức ép từ dưới lên, còn chúng tôi sẽ gây sức ép từ trên xuống” (?)”.

Theo ông Kravchuk: “Ông Gorbachev cho tới ngày cuối cùng ngồi trên ghế Tổng thống Liên bang Xô viết, vẫn bám lấy đường lối tân trang hình thức. Nói chung, toàn là chuyện bám lấy đuôi mèo...”.

Ông Kravchuk kể:

“Sau này giữa hai chúng tôi đã có không ít những cuộc trò chuyện thẳng thắn và tôi đã nói với ông ấy rằng, mọi người đã mệt mỏi bởi cảnh ba hoa xích tốc, rằng uy tín của Tổng Bí thư ở Ukraina đang trên đà suy giảm... Ông ấy vì sao đấy luôn luôn nghĩ rằng, tôi lúc nào cũng muốn xúc phạm tới ông ấy. Và dù chúng tôi có nói với nhau bao nhiêu điều thì cũng chẳng khi nào đạt được cái gì chung từ những cuộc đối thoại đó…”.

Từ trái sang Leonid Kravchuk, Stanislau Shushkevich và Boris Yeltsin.

Cố đấm ăn xôi

Mùa xuân năm 1991, Tổng thống Liên bang Xô viết Gorbachev cùng các nhà lãnh đạo các nước cộng hòa thành viên thảo luận Hiệp ước Liên bang mới ở Novo-Ogarevo (khu lâu đài cổ được xây dựng từ thế kỷ XIX, trong thời Xô viết được dành cho lãnh đạo tối cao và từ năm 2000, đã trở thành dinh thự chính thức của Tổng thống LB Nga). Ông Kravchuk kể:

“Liên tục trục trặc. Liên tục va vấp. Gorbachev luôn chỉ nói về những quyền huyễn tưởng nào đó của các nước cộng hòa thành viên chứ trong thực tế không cho một quyền nào cả. Ông ấy nói về những cơ hội to lớn tận dụng các nguồn lực nội tại, nhưng làm thế nào mà tận dụng được khi mọi động lực đều nằm trong tay Trung ương? Chúng tôi nêu ra đề nghị: Hãy chuyển cho các nước cộng hòa mọi việc, ngoại trừ quốc phòng và quan hệ quốc tế. Ông ấy làm như điếc. Và thế là Yeltsin lên tiếng: “Mikhail Sergeyevich, sẽ thế nào nếu thay vào Liên bang, chúng ta sẽ xây dựng một Liên hiệp?”. Gorbachev lập tức giật mình ngay: “Thế ai sẽ làm Tổng thống?”. Ông Yeltsin đáp: “Sao lại là ai? Thí dụ như ở Thụy Sĩ, một liên bang được tổ chức theo hình thức Liên hiệp, quyền lực tối cao được thực hiện theo nguyên tắc quay vòng”. Và phản ứng đã xuất hiện ngay lập tức: “Thôi, không, như thế không được...”.

“Không” ngay lập tức. Đó là phản ứng của con người đã tin rằng, ông ta đã là lãnh tụ, rằng, chỉ ông ta mới được trên phú cho quyền cấp cho chúng ta tự do theo từng khẩu phần một. Nhưng đến một giai đoạn nhất định nào đó, hàng triệu người đã được lay chuyển và không thể chỉ dùng một cái phẩy tay mà ngăn họ lại được. Nhất là khi từ Hiến pháp đã xóa bỏ điều thứ sáu (về vai trò lãnh đạo mặc nhiên của KPSS) và BCH TW KPSS từ thời điểm đó không còn vai trò như cũ nữa”.

- Phóng viên: Tức là Liên bang Xô viết đã cùng đường?

- Ông Kravchuk: Chính Gorbachev đã gọi những gì đã diễn ra là cuộc duyệt binh chủ quyền. Nhưng ông ấy đã không làm bất cứ việc gì để ngăn chặn hoặc chí ít thì cũng điều chỉnh quá trình đó. Trong khi đó thì tôi đã không chỉ một lần nhắc đi nhắc lại: cần những  bước đi bất thường, mạnh mẽ, thí dụ như lập Liên hiệp. Cần để Trung ương chỉ quản lý hai ba vấn đề thôi. Thí dụ như lãnh đạo chung, quan hệ quốc tế, quốc phòng và bảo vệ biên giới, còn tất cả những việc khác cứ giao cho các nước cộng hòa. Nếu làm như thế thì không loại trừ rằng, bây giờ chúng ta vẫn còn sống trong cùng một quốc gia. Chính những người Thụy Sĩ đã không hề bị cơ chế Liên hiệp ngăn cản được ở cùng nhau. Và cùng thịnh vượng.

Nhưng Gorbachev đã như bị hóa ngộ với tư tưởng đổi mới Liên bang của mình. Ông ấy hỏi: “Liệu các vị có muốn sống trong một Liên bang đổi mới, nơi mọi quyền con người đều được tôn trọng?”. Hỏi thế mà cũng đòi hỏi?! Nào, làm gì có ai không muốn sống ở nơi mà mọi quyền con người đều được tôn trọng? Tất cả đều muốn, chỉ có thằng ngốc mút mùa mới không muốn! Nhưng về bản chất thì đó chỉ là câu nói suông, chẳng có ý nghĩa gì hết. Vì thế nên nhiều nước cộng hòa ngày 17/3/1991 đã chối bỏ hoàn toàn việc tham gia vào cuộc trưng cầu dân ý về việc tiếp tục duy trì Liên bang Xô viết. Thí dụ như vùng ven Baltik, hay tỉnh L’vov ở nước cộng hòa chúng tôi.

Tới thời điểm đó cả nước Nga lẫn Ukraina đều đã thông qua tuyên bố về chủ quyền quốc gia. Và không thể nào không tính tới yếu tố này được.

Mỗi người mỗi lối

Sau khi nhân dân Ukraina trong cuộc trưng cầu dân ý bỏ phiếu cho nền độc lập và  ngày 1/12/1991, ông Kravchuk được bầu làm Tổng thống. Và ông nhậm chức ngày 5/12/1991. Sớm hiểu rõ những sự có thể xảy ra, ông đã tìm ra cớ để không ký tên vào Hiệp ước Liên bang được chuẩn bị ở Moskva. Ông nói, nếu đồng tình với Điện Kremli, “thì tôi sẽ đành phải từ bỏ mọi phận sự của một Tổng thống và tuyên bố rằng, tôi từ nay sẽ đứng về phía nhân dân chứ không đứng cùng Gorbachev nữa. Và tôi cũng đã nói những lời tương tự như thế với ông Yeltsin ở Belovezh, khi ông ấy nhân danh ông Gorbachev hỏi rằng, liệu tôi có ký vào Hiệp ước liên bang không? Cũng từ đó mà mọi sự đã bắt đầu trong những ngày tháng chạp đó ở Viskuli. Vừa ngồi vào bàn, Yeltsin đã lên tiếng ngay: “Leonid Makarovych, tôi có một nhiệm vụ từ ông Gorbachev...”.

- Hóa ra là ông Yeltsin tới Viskuli là theo nhiệm vụ mà ông Gorbachev giao cho? Vậy tại sao ông Gorbachev lại gọi thỏa ước Belovezha là âm mưu bí mật?

- Gorbachev đã biết trước tất cả! Nhưng giờ thì lại lải nhải rằng dường như là ông Yeltsin đã xin ông ấy cho tới Belorussia để thuyết phục tôi đồng ý ký vào Hiệp ước Liên bang. Ông Yeltsin thì việc gì mà phải xin ai để đi. Ông ấy đã tới Minsk trong khuôn khổ một chuyến thăm chính thức và khi kết thúc chuyến thăm thì như chúng tôi đã thỏa thuận trước, rẽ về Viskuli. Nhưng nhiệm vụ thì quả thực đã có... Khi ấy, ông Yeltsin đã nói: “Ông Gorbachev hỏi rằng, không rõ ông có ký vào Hiệp ước Liên bang không, nếu sẽ bổ sung vào văn bản những gì mà ông cho là cần thiết?”.

- Và ông đã trả lời sao?

- Ở đây thì cần biết cả câu chuyện đã diễn ra trước đó. Tháng 11-1991, tôi không có mặt tại Hội đồng Nhà nước và không ký vào văn bản dự thảo Hiệp ước Liên bang mà cả Yeltsin, cả Nazarbayev (Tổng thống nước CH Kazakhstan) và Shushkevich (Chủ tịch Xô viết tối cao Belarus trong giai đoạn từ ngày 9-9-1991 tới ngày 26-1-1994) đều ký. Khi đó, tôi đang chuẩn bị cho cuộc bầu cử sắp tới và cử Phó Chủ tịch thứ nhất Hội đồng Tối cao Ivan Plyushch đi thay mình nhưng không cho quyền được ký bất cứ thứ gì. Và khi đó Gorbachev đã thốt ra những lời lịch sử: “Không có Ukraina thì không có Liên bang!”.

- Thế tại Viskuli ông đã trả lời ông Yeltsin câu gì?

- Tôi đáp lại bằng một câu hỏi khác: “Boris Nikolayevich, một khi người dân Nga đã bỏ phiếu cho nền độc lập thì liệu ông có ký vào Hiệp ước Liên bang không?”. Chúng tôi ngồi, nhìn thẳng vào nhau trong bầu im lặng tuyệt đối... “Thôi, Leonid Makarovych! – ông Yeltsin đáp.  – Tất nhiên là không!”. Tôi phải kiềm chế lắm mới không hỏi tiếp, vậy thì ông việc gì mà lại phải đưa ra những câu hỏi ngốc nghếch thế!..

- Dẫu sao thì để có cuộc gặp ở Viskuli đã phải cần phải thỏa thuận trước. Đã có ai đó từ Moskva đến chỗ ông để làm việc này?

- Trước đó, tôi chỉ gặp độc một người – đó là Quốc vụ khanh Nga Gennady Burbulis. Sau chính biến GKChP, ông ấy có tới Kiev, nhưng chúng tôi chỉ nói với nhau về những việc đang làm – khi đó mọi chuyện đều bị đình trệ, đất nước đã bị dắt vào ngõ cụt.  Còn về cuộc gặp mới thì chúng tôi đã thỏa thuận với nhau từ lúc ở Novo-Ogarevo, khi cùng chuẩn bị văn bản Hiệp ước Liên bang. Nhưng đã không nói gì tới Viskuli, mà chỉ thỏa thuận rằng cuộc gặp sẽ diễn ra ở Belorussia.

- Ở Novo-Ogarevo công việc đã không trôi chảy và các ông đã nhìn sang hướng khác?

- Khi chúng tôi đi dạo cùng nhau, ông Yeltsin đã buông lời: “Ông hãy nghe này, có lẽ cần phải thỏa thuận một cách nghiêm túc. Chính ông cũng thấy rằng chúng ta đang rơi vào ngõ cụt, làm việc gì cũng không được. Tôi nghĩ rằng, tôi với ông cần thỏa thuận với nhau mà không có mặt Gorbachev.  Tại đây ông ấy sẽ không cho chúng ta đàm phán một cách nghiêm túc”.

Tôi ủng hộ ý tưởng này và ông Shuskevich cũng như ông Nazarbayev thì không phản đối.

- Không một lời nào?

-  Mọi người đều nhìn thấy rằng ông Gorbachev đang làm đình trệ cả tiến trình, chỉ nghĩ đến độc bản thân mình và đang tìm mọi cách để tham quyền cố vị. Và cái gọi là Liên bang đổi mới đối với ông ấy là phương án duy nhất có thể chấp nhận được. Và ông ấy đã cố thủ nó. Đây là một thí dụ. Khi đó ở Novo-Ogarevo, theo tôi đã có 9 nhà lãnh đạo các nước cộng hòa tham dự, hình như chỉ trừ các nhà lãnh đạo vùng ven Baltik và Armenia cùng Azerbaijan, hai nước đang tham chiến vì vùng Karabakh. Và chúng tôi đã thảo luận cùng nhau, thêm một ngày kết thúc chẳng được việc gì cả. Sáng ra, tới phòng họp, thấy đông chật người. Hóa ra, trong đêm, Gorbachev đã triệu tập tất cả các vị Chủ tịch các thực thể tự trị và số lượng những người dự họp đã không còn là 9 nữa mà là 13 hoặc hơn nữa.  Trong khi đó thì mọi người đều hiểu rõ rằng, tất cả các nước cộng hòa tự trị và các khu tự trị đều ủng hộ hình thức Liên bang mới. Tức là ông Gorbachev định dùng số lượng để áp đảo.

Ông Yeltsin ngay khi bước vào cửa đã “nổ” ngay: “Ai đã mời họ tới hả? Tôi không biết những người này. Họ đại diện cho những thực thể Liên bang nào ở đây? Họ là gì, có phải họ tạo nên Liên bang à?”. Tôi nhìn thấy trong phòng họp có Chủ tịch Xô viết tỉnh Crime, Nikolai Bagrov. Tôi tới chỗ ông ấy hỏi: “Nikolai Vasylevych, ông làm gì ở đây thế?”. “Ông Gorbachev mời tôi tới”,  - ông ấy trả lời. Tất nhiên là tôi đã nổi giận. Hóa ra là có người bắt đầu lãnh đạo Ukraina sau lưng tôi, thậm chí không buồn cho tôi biết điều đó, ngỡ như là không có tôi nữa. Chống lại việc này một cách kịch liệt là ông Nazarbayev và Karimov (Tổng thống nước Cộng hòa Uzbekistan từ 24/3/1990) cùng tất cả các nhà lãnh đạo các nước cộng hòa có các thực thể tự trị đó. Công việc chuẩn bị cho Hiệp ước Liên bang thực tế đã bị đình trệ.

…Chính khi ấy trên một con đường đi dạo chơi ở Novo-Ogarevo, chúng tôi mới tìm cách thỏa thuận với nhau về một cuộc gặp không có Gorbachev. Ông Yeltsin đã cảnh báo ngay: “Không nên ở Moskva! Vì người ta sẽ nói rằng Moskva lại lãnh đạo. Chúng ta sẽ gặp nhau ở Ukraina, ở Kiev!”. Tôi không phản đối: “Tất nhiên là có thể ở Kiev nhưng chúng tôi là nước cộng hòa lớn thứ hai nên cũng có thể nảy sinh những trách móc. Theo tôi, tốt nhất là chọn Belorussia của những người du kích, nước cộng hòa từng bị thiệt hại nhất vì chiến tranh. Việc này sẽ mang tính biểu tượng”. Và chúng tôi đã thỏa thuận như thế. Chúng tôi cũng thống nhất được với nhau về thời gian, đó là khi ông Yeltsin tiến hành chuyến thăm chính thức Belorussia.

Quả thực là, gần cuối chuyến thăm chính thức của ông Yeltsin ở Minsk, ông Shushkevich đã gọi điện thoại cho tôi: “Leonid Makarovych, ông có nhớ những gì chúng ta đã thỏa thuận với nhau ở đấy không? Bây giờ, ông Boris Nikolayevich đã đồng ý ở lại thêm một ngày để chúng ta gặp lại nhau”. Và thế là tôi bay tới Viskuli.

Không thể không đau

Trung tâm Visuli là một dinh thự nằm giữa rừng, kín đáo, cách biệt với bên ngoài. Ở đó, Tổng Bí thư KPSS Leonid Brezhniev từng tập hợp các Bí thư thứ nhất của các đảng anh em từ các nước trong khối Hiệp ước Varshava. Vì thế ở đây có đủ mọi điều kiện để làm việc và để nghỉ ngơi. Trước hết là để đi săn.

Ông Kravchuk kể:

“Và khi ông Shushkevich đón tôi ở Viskuli, ông ấy nói: “Ông Yeltsin còn đang ở Minsk, ông ấy chưa xuống đây ngay đâu. Vậy nên ta cùng đi săn nhé?”. Ngày hôm đó, 7-12-1991, trời băng giá và tuyết rơi rất nhiều, và tôi ăn vận thì không thích hợp lắm với việc đi săn. Nhưng người ta cũng kiếm cho tôi được bộ đồ thích hợp và ông Shushkevich đã thuyết phục được tôi đồng ý. Chúng tôi ngồi vào xe và đi và rừng. Trời tối đen như mực. Bỗng thấp thoáng bóng một chú lợn lòi. Tôi chuẩn bị bắn thì ông Shushkevich ngăn tôi lại, bảo nên tới gần hơn cho chắc ăn. Tóm lại là tôi quên mất nguyên tắc đi săn là không bao giờ được nghe lời ai khuyên cả nên rốt cuộc, chú lợn lòi đó đã biến mất.  Chúng tôi đã bị rét cóng, tất nhiên là thế nhưng ông Yeltsin vẫn chưa xuất hiện và như thông báo, còn lâu mới tới. Vì thế nên chúng tôi đã không chờ nữa mà ngồi vào bàn luôn. Một cách tự nhiên, không tuân thủ các quy tắc lễ nghi, ai có mặt thì đều ngồi vào, cả bác sĩ, cả trợ lý...

Một thời gian sau ông Yeltsin mới tới từ Minsk cùng Thủ tướng Belorussia, Vyacheslav Kebich. Ông Yeltsin ngay lập tức lên tiếng chúc mừng tôi đã được bầu làm Tổng thống Ukraina.

Ông Shushkevich đề nghị vào xông hơi. Tôi đồng ý nhưng ông Yeltsin viện cớ mệt nên cùng bầu đoàn của mình đi nghỉ. Chúng tôi xông hơi xong rồi cũng đi nghỉ. Chỉ vậy thôi! Không có cuộc gặp nào sau bữa tối cả, không có những tâm sự nào hơn và không có ai say sỉn nằm lăn dưới bụi cây như một số người gần đây mô tả một cách ngu xuẩn nhất... Dẫu rằng, ông Yeltsin sáng ra sau cuộc tổng kết kết quả ở Minsk và bữa tối hôm trước ở Viskuli tỏ ra rất vui tính. Không hẳn ông ấy còn ngây ngây mà chỉ phiêu phiêu một chút... Cần phải đánh giá đúng ông ấy, rất biết cách “chịu” rượu!

- Xin hỏi luôn, tửu lượng của ông có hơn ông ấy không?

- Không bao giờ trong đời! Đây là việc đã được kiểm chứng: tôi chỉ có thể uống không hơn 300 g. Nếu phải uống hơn thì, chuyện này đã xảy ra không chỉ một lần, hôm sau tôi ốm ngay. Tạng tôi không hợp với rượu, biết làm thế nào được!

- Thế còn ông Shushkevich?

- Không đâu! Ông Shushkevich là trí thức, viện sĩ hàn lâm. Mà thế nào là một nhà khoa học đích thực thì không cần phải kể với bất kỳ ai. Còn ông Yeltsin thì đó là một chiến binh. Một chiến binh Nga la tư! Đó là thủ lĩnh! Ông ấy có thể chịu được tất cả mọi thứ…

Bây giờ tôi sẽ kể mọi sự đã diễn ra theo đúng trình tự. Sáng ra, trở dậy, chúng tôi ngồi vào bàn và ông Yeltsin đã lại đặt cho tôi câu hỏi cũ – liệu tôi có thể ký vào Hiệp ước Liên bang với những điều chỉnh hay không?

- Rõ rồi, thuyết phục ông ký vào Hiệp ước Liên bang là một việc làm vô ích. Thế còn với ông Yeltsin và ông Shushkevich thì sao?

- Hai người này thì việc gì phải thuyết phục? Yeltsin và Shushkevich cho tới thời điểm đó thì thực tế là đã ký vào Hiệp ước Liên bang. Và tôi đoán chắc rằng, nếu khi ấy ở Viskuli họ thuyết phục được tôi thay đổi ý kiến thì đã không có Hiệp định Belovesh nào hết.

- Hóa ra ông có thần kinh thép?

- Đó không phải là ý chí của tôi mà là của nhân dân: tôi đã dựa vào kết quả của cuộc trưng cầu ý dân ở Ukraina về nền độc lập. Cả ông Yeltsin lẫn ông Shushkevich đều không có được điểm tựa này, họ đã không tiến hành trưng cầu ý dân ở nước của họ. Còn tôi thì đã hiểu rõ rằng: nếu chúng tôi không tiến hành trưng cầu ý dân thì người ta sẽ không thả chúng tôi ra khỏi Liên bang Xô viết. Cuộc trưng cầu ý dân tất nhiên là đã làm thay đổi cán cân lực lượng.

…Nói chung, mọi việc đã trở nên rõ ràng rằng, tôi sẽ không ký bất cứ một Hiệp ước Liên bang nào cả.  Chúng tôi đã bắt tay vào việc soạn thảo văn bản của Hiệp ước Belovesh tương lai. Ông Yeltsin hỏi: “Ai sẽ khởi thảo đây?”. Tôi nói luôn: “Vì tôi đang cầm cây bút rất tốt nên hãy để cho tôi viết luôn”. Công việc thực sự đã bắt đầu từ trang giấy trắng.

Trợ giúp cho chúng tôi là nhóm thư ký của ông Yeltsin, những người đã tháp tùng ông ấy trong chuyến thăm chính thức Minsk, nói chung khoảng 100 người. Những điều chúng tôi viết trong phòng họp xong rồi thì họ biên tập lại rồi chuyển lại cho chúng tôi, rồi chúng tôi lại bổ sung, thay đổi... Cứ như thế, toàn bộ dây chuyền này được điều hành bởi ông Burbulis.

Sau một thời gian, ông Yeltsin lên tiếng: “Có cái gì đó chưa ổn. Thôi này, khi nào chúng ta viết xong khổ thứ nhất, chúng ta hãy cùng uống một nửa cốc sâm panh cái đã!”.

Và quả thực là sau khi viết xong khổ thứ nhất – một khổ rất nặng nề – chúng tôi đã uống mỗi người một nửa cốc sâm panh. Và chỉ thế thôi! Mặc dù có người khẳng định rằng khi ngồi bên bàn làm việc lúc nào chúng tôi cũng nốc hết cốc này tới cốc khác. Thực sự là ở đó, ngoài các chai nước lọc đã không hề có gì hơn nữa trước mặt chúng tôi. Và khi chưa viết xong thì chúng tôi chưa đứng dậy khỏi bàn. Tôi nhớ là chúng tôi đã bắt đầu từ 10 giờ sáng và tới hai ba giờ chiều thì mọi việc đã sẵn sàng.

- Như vậy là chính ông đã viết dòng đầu tiên của Hiệp ước Belovezh?

- Dòng đầu tiên do chính tôi viết. Còn lập luận về việc “Liên bang CHXHCN Xô viết như một chủ thế của luật pháp quốc tế và một thực thể địa chính trị chấm dứt sự tồn tại của mình” là do Burbulis đưa ra... Chúng tôi đã mất một tiếng rưỡi để vật lộn với nó. Nhưng khi ghi vào những chữ “chấm dứt sự tồn tại của mình” thì thực khó có thể diễn tả lại những gì mà chúng tôi đã cảm thấy khi đó! Đấy, người ta nói: “Một sự kiện lịch sử”! Có nghĩa đó là lịch sử... Nhưng khi ta là người tham dự những sự kiện như thế? Đâu có dễ dàng khi viết ra những từ này?

- Cảm giác sợ hãi?

- Cái gì là sợ hãi? Khi ta đi vào rừng, ta có thể cảm thấy sợ chó sói, sợ gấu, sợ bọn cướp hay gì gì nữa. Nhưng khi ta làm những việc quy mô như thế thì ta không nghĩ gì về nỗi sợ hãi cả. Khi ta làm một cuộc đảo lộn quy mô như thế...

Tôi từng nghiên cứu lịch sử và tôi biết rằng, đó là một cuộc đảo chính đầu tiên trên thế giới có quy mô như thế đã được thực hiện một cách hòa bình – không có đụng độ và đổ máu!

Hãy thử tưởng tượng mà xem: một lực lượng vũ trang khổng lồ, các nhà máy điện nguyên tử, vô số tên lửa – chỉ riêng ở Ukraina đã có tới 165 tên lửa chiến lược, hơn 6000 đầu đạn… Nếu có chuyện xảy ra thì tất cả chúng ta hẳn đã chết dưới những đổ vỡ đó, đơn giản là biến mất hẳn…

Đó là vào ngày 8/12/1991