Về một nhân vật bị lãng quên trong Truyện Kiều

Những giá trị nhân văn, nhân bản của Truyện Kiều đã được khẳng định, hầu hết các nhân vật trong tác phẩm được đem ra phân tích, lí giải, nhằm góp phần làm nổi bật giá trị của kiệt tác văn học này. Thế nhưng, trong Truyện Kiều có một nhân vật mà gần hai thế kỷ nay giới phê bình nghiên cứu ở Việt Nam không chú ý đúng mức và dường như lãng quên. Đó là nhân vật “người khách viễn phương”, xuất hiện ngay trong phần đầu của tác phẩm từ câu 67 đến câu 78, gồm 12 câu:

Có người khách ở viễn phương,
Xa nghe cũng nức tiếng nàng tìm chơi.
Thuyền tình vừa ghé tới nơi,
Thì đà trâm gãy bình rơi bao giờ!
Buồng không lặng ngắt như tờ,
Dấu xe ngựa đã rêu lờ mờ xanh.
Khóc than khôn xiết sự tình,
Khéo vô duyên bấy là mình với ta!
Đã không duyên trước chăng mà,
Thì chi chút ước gọi là duyên sau.
Sắm sanh nếp tử xe châu,
Bụi hồng một nấm mặc dầu cỏ hoa.

Trong nhiều tác phẩm kinh điển thế giới, có những nhân vật chỉ xuất hiện một lần và được khắc hoạ trong một trường đoạn rất ngắn, thế nhưng, những ý nghĩa, giá trị nó được gửi gắm và ấn tượng mà nó để lại lại không hề nhỏ. Theo tôi, “người khách viễn phương” là một nhân vật như thế.

Chúng ta đã từng nói nhiều về các giá trị đẹp đẽ của Truyện Kiều, đặc biệt là giá trị nhân đạo. Giá trị nhân đạo và những cảm hứng nhân văn đã được khẳng định, làm rõ qua số phận của một loạt nhân vật theo trình tự xuất hiện là: Thuý Kiều, Thuý Vân, Kim Trọng, Thúc Sinh, Từ Hải, Giác Duyên… 

Thế nhưng, đọc lại phần đầu của tác phẩm và nhất là 12 câu về người khách viễn phương, tôi hiểu ra rằng đây mới thực sự là nhân vật đầu tiên được Nguyễn Du ký thác tình cảm nhân đạo và những cảm hứng nhân văn. Người khách viễn phương ấy không hề biết họ biết tên, chỉ vì trọng một trang tài tử giai nhân mà tìm đến Đạm Tiên, rồi khi nghe tin nàng đã qua đời thì đau xót mà rơi lệ: Khóc than khôn xiết sự tình/ Khéo vô duyên bấy là mình với ta. 

Và chưa dừng lại ở đó, người khách viễn phương còn bỏ tiền ra mua quan tài (bằng gỗ tử), thuê xe tang (có rèm hạt châu) để chôn cất Đạm Tiên một cách chu đáo. Hãy để ý hai chi tiết, tưởng chừng phụ mà lại không hề phụ, đó là quan tài nhưng phải là quan tài bằng gỗ tử, xe tang nhưng phải là xe tang có rèm châu, như vậy mới xứng với người tài tử giai nhân, mới đẹp lòng người đã khuất và yên lòng cả người đang sống.

Giả sử, người khách viễn phương ấy gặp được Đạm Tiên lúc nàng còn sống, thì nhân vật này cùng lắm cũng chỉ là một khách làng chơi hào hoa phong nhã, kiểu như Tống Ngọc, Tràng Khanh.

Giả sử, người khách viễn phương ấy chỉ dừng lại ở chỗ khóc lóc tiếc thương Đạm Tiên rồi quay về, có thể cũng đã khiến ta đủ trọng về một người có tình, có tấm lòng thương hoa tiếc ngọc, nói theo cách nói của Trương Trào là “không có tài tử giai nhân thì thôi, có thì phải mến yêu thương tiếc”.

Thế nhưng, Nguyễn Du đã để cho nhân vật vô danh này làm đến cùng phận sự của một người không chỉ có chữ Tình mà còn có cả chữ Tâm. Phải chăng nếu người khách viễn phương ấy đã có một lần được tận mắt thấy dung nhan xinh đẹp của Đạm Tiên, được cùng nàng chén rượu cuộc cờ, được ôm nàng vào lòng hay được nghe nàng đàn ca đôi khúc; ý nghĩa của việc chăm sóc cho hậu sự Đạm Tiên sẽ chỉ còn mang giá trị là sự đáp đền tri ngộ của người mình đã từng gặp một lần (hay đôi lần) trong đời. 

Cái sự thực là người khách viễn phương chưa gặp Đạm Tiên lần nào đã đẩy những giá trị biểu tượng của nhân vật này cao thêm nhiều bậc. Tấm lòng xót thương nâng niu người tài sắc của khách viễn phương thậm chí còn đi trước cả nhân vật chính Thúy Kiều, Kiều chỉ là người thứ hai khóc thương Đạm Tiên mà thôi.

Minh họa: Lê Trí Dũng.

Cũng chính từ nhân vật khách viễn phương, Nguyễn Du đã phần nào thể hiện quan điểm của mình về thuyết Thiên định và thuyết Nhân duyên. Người khách viễn phương khi “khóc than khôn xiết sự tình”, chắc hẳn cũng tự nhủ rằng do số kiếp mà mình và Đạm Tiên không gặp được nhau, do nhân duyên chưa bao giờ đến và không bao giờ đến mà hai ta sớm âm dương cách biệt. Chàng thừa nhận ngay đó là sự vô duyên: Khéo vô duyên bấy là mình với ta. 

Nhưng một lần nữa, ta thấy tư tưởng tiến bộ của Nguyễn Du xuất hiện. Nếu như mệnh trời đã cướp mất “duyên trước” thì giờ phút này, ta sẽ tự cấu tạo nên một “duyên sau”. Dù cuộc đời trên cõi tạm của nàng đã kết thúc thì ta vẫn làm tất cả những gì có thể, và đó chính là kỷ niệm duy nhất và đẹp nhất với nàng trong lòng ta. Muốn tạo ra duyên sau để vượt qua duyên trước, đó chính là mầm mống của tư tưởng nhân định thắng thiên sẽ còn tiếp tục được thể hiện qua lời Kim Trọng trong đoạn sau của tác phẩm: Sinh rằng giải cấu là duyên/ Xưa nay nhân định thắng thiên cũng nhiều. 

Nếu lấy nhân vật khách viễn phương làm điểm xuất phát và đưa một cái nhìn xuyên suốt tác phẩm, ta có thể thấy Truyện Kiều của Nguyễn Du như một câu chuyện cổ tích của văn chương bác học thời kỳ trung đại ở Việt Nam. Truyện cổ tích thường mở đầu bằng một nhân vật khuyết danh như chàng trai nghèo, người con út, một cô gái nết na… thì ở đây, thế đối xứng tương ứng của Truyện Kiều là người khách viễn phương. Truyện cổ tích luôn luôn tạo một kết thúc có hậu, tà bất thắng chính, người tốt sẽ có cuộc sống bình yên hạnh phúc; thì thế đối xứng tương ứng trong Truyện Kiều chính là cảm hứng nhân đạo đi trọn vẹn hành trình của nó, bắt đầu từ tấm lòng người khách viễn phương, chuyển sang tấm lòng của Kiều cũng với Đạm Tiên, và cuối cùng là Kiều vượt qua 15 năm đoạn trường để trở về đoàn tụ cùng gia đình.

Nói như vậy để thấy được tầm quan trọng và sự gửi gắm ngầm ẩn bao điều của Nguyễn Du qua nhân vật vô danh này, có thể coi đây là một lãng tử tay chơi có tấm lòng Bồ Tát mà những nhân vật nam giới khác như Kim Trọng, Thúc Sinh, Từ Hải không thể nào so sánh được.

Có một điều rất trần tục nhưng buộc lòng phải thừa nhận là ba nhân vật có danh kia đều không ít thì nhiều đều đã được thụ hưởng vẻ đẹp thể xác và tâm hồn của Thúy Kiều, trong đó, Thúc Sinh và Từ Hải sau khi đã “thụ hưởng” thì mới giúp nàng những việc lớn như bỏ tiền chuộc Kiều ra khỏi lầu xanh hay “báo ân báo oán”. Khách viễn phương trái lại, không cần một mảy may thụ hưởng nào, sự đồng điệu tri âm với Đạm Tiên đã bất chấp thời gian,  không gian và bất chấp cả lẽ sinh tử của tạo hóa.

Nhưng vẫn còn một bí mật nữa đằng sau nhân vật khách viễn phương. Theo tôi, khách viễn phương còn có thể chính là một gửi gắm, một hóa thân của chính Nguyễn Du vậy. Đó chính là cái hữu danh ẩn sau cái vô danh, cái ngẫu nhiên phủ lên niềm chủ ý. Cụ Nguyễn Tiên Điền, như ta đã biết, từng là một công tử hào hoa sống trong nhung lụa, lại cũng trải qua một thời kỳ 10 năm gió bụi dưới chân Hồng Lĩnh, rồi lại làm quan, nhưng vượt trên tất cả là tấm lòng thương yêu con người vô hạn, lắng nghe từng tiếng nói buồn vui của những người dân nơi trồng dâu nuôi tằm làng xa xóm vắng, cho đến những âm thanh của chốn đô thị phồn hoa. 

Người khách viễn phương ấy phải chăng cũng chính là người đã chứng kiến bao cuộc đời buồn thương bất hạnh của những người phụ nữ trong xã hội phong kiến xưa mà Đạm Tiên hay Thúy Kiều là những đại diện tiêu biểu, những nhân vật điển hình. Khách viễn phương đã đem tấm lòng đau xót muôn phương ấy, kể lại thành kiệt tác Truyện Kiều cho chúng ta nghe cũng là cho muôn đời sau, câu chuyện về những người con gái sắc tài mà truân chuyên, hồng nhan mà mệnh bạc. Ông như muốn nói với chúng ta rằng: lòng yêu thương con người, không có cái giá nào mua được nó cả, tự nó tỏa sáng, chối từ vụ lợi, nó đã, đang và sẽ vượt qua tất cả mọi đường biên cùng giới hạn. Khi ấy, tình yêu lớn chạm vào trái tim nhân loại bởi “một chữ tình để duy trì thế giới, một chữ tài để tô điểm càn khôn”…