Tam bạc bất tử trong tranh
Tam Bạc dài 11 km, rộng trung bình 80m, sâu trung bình hơn 3m, nhánh của sông Lạch Tray. Bắt đầu từ thôn Tam Bạc, huyện An Dương, đổ ra sông Cấm tại cửa Ninh Hải. Tên sông gọi theo tên làng ở đầu nguồn. “Trạm Bạc” nghĩa là vụng sông sâu, thuyền bè neo đậu. Từ cuối thế kỉ 19 về trước, đây là đường giao thông quan trọng. Giới hạn và độ dài Tam Bạc phần thuộc địa phận nội thành dài 2.500m, gồm hai đoạn: từ sông đào Lạch Tray đến sông đào Hạ Lý dài 700m; từ sông Hạ Lý đến sông Cấm, dài 1.800m. Đoạn sông Tam Bạc từ cầu Rế đến sông Cấm, dài 11.000m. Sông Tam Bạc có vị trí đầu tiên thuận lợi đầu tư giao thương với nước ngoài: người Hoa, Pháp, Tây Ban Nha, Anh...
Cầu Lạc Long bắc đôi bờ Tam Bạc nối nội thành với quốc lộ 5. Cầu xe lửa cũ (cầu Quay - dân quen gọi thế vì cầu này có thể quay dọc theo chiều sông cho thuyền bè đi lại) bắc qua sông Tam Bạc, nằm trên tuyến đường sắt Hải Phòng đi Hà Nội, Lào Cai và Vân Nam, do Công ty hoả xa Đông Dương và Vân Nam của Pháp xây dựng. Hình ảnh dãy phố Tam Bạc soi mình xuống dòng sông đã làm trái tim nghệ sĩ nhiều thế hệ xao xuyến, nhất là các hoạ sĩ. Những bức vẽ sông và phố Tam Bạc đã tạo cho Hải Phòng góc nhìn riêng và rất đặc trưng. Tam Bạc không chỉ là thế - qua những đoạn giới thiệu về du lịch Hải Phòng.
Tam Bạc nằm trong lòng thành phố, lằn ranh đón người đi kẻ ở, tiễn người đi, đón người về. Ngồi trên tàu hoả vào Hải Phòng, qua cầu Quay, đi trên sông; nếu đi đường bộ thì, sẽ qua cầu Thượng Lý (cầu Xi Măng), rồi Hạ Lý (Lạc Long).
Tôi đã dạo bên dòng Tam Bạc đoạn gần thành phố, không còn dấu vết huy hoàng thuở tàu thuỷ Việt, Hoa, Pháp buôn bán tấp nập trên bến dưới thuyền, chỉ còn thấy những tàu sắt nhỏ, xà lan han gỉ. Bến đò nhỏ, sông thường xuyên cạn nước, nước màu đỏ, dập dềnh bèo trôi. “May” Hải Phòng nội đô phát triển chậm nên còn giữ được nhiều ngôi nhà kiến trúc Pháp, song nhà cổ bên bờ sông hiếm lắm. Nhìn những khối nhà hộp bê tông lại mong đồng hiện Hải Phòng hồi chống Mỹ, chống Pháp, lùi thời gian, không gian để hiện lên nếp phố hồn người.
Tam Bạc đẹp trong ý nghĩa là dòng chảy tâm hồn Hải Phòng như NSND Đào Trọng Khánh, đạo diễn phim tài liệu đã có một tuỳ bút tuyệt hay Nhập hồn Tam Bạc: “Tam Bạc là con sông chảy từ lòng phố, với tôi, nó là màn ảnh khổng lồ chuyên chở những cảnh vật, con người của Hải Phòng đời này qua đời khác như một cuốn phim vô tận. Có nhiều khi, vào lúc đất trời im lặng, dòng sông như một cuốn phim quay chậm, trôi ngược hình ảnh về thời xa xưa, nơi tên sông bắt nguồn từ tên làng nhỏ ở đầu nguồn, làng Trạm Bạc, có vịnh nước sâu, nhấp nhô những ngọn cột buồm.
 |
| Ký ức, phố và bạn tôi - sơn dầu của Đặng Xuân Hòa. |
Sông trôi qua cột đá cũ có hàng chữ mờ hiện “Tam Bạc 1874”. Trong mắt tôi, giữa ánh sáng lấp lánh của những dải sóng dưới ánh mặt trời là cánh đồng mênh mông với những hố sâu ngập nước. Năm ấy, đã có nhiều người châu Âu tới đây, họ cho đào những hố sâu, rộng để lấy đất làm nền, xây dựng nhà cửa, công sở. Rải rác đó đây, trên cánh đồng ngập nước, là những khoảnh ruộng và chòm xóm, lưa thưa những khóm tre xanh. Xa xa, giữa mịt mù sóng nước và rặng sú vẹt dọc theo sông như bức tường thành là rẻo đất nơi cửa sông Tam Bạc đổ vào sông Cấm, chơ vơ đơn độc một đồn binh nhỏ đắp bằng đất, với đám lính canh ngơ ngác vài ngọn cờ vàng vọt, phất phơ trong bóng chiều”
Đào Trọng Khánh đã ngồi với Nguyên Hồng bên con sông này, nghe nhà văn nói về những nhân vật “dưới đáy”. Sống cuộc đời bên bến tàu Tam Bạc. Ông đã đi cùng Lưu Quang Vũ những năm chống Mỹ, bên bờ sông bom đạn không thể làm mất chất thơ: “Trăng đã lên đêm đã lả về sau/Anh đi bên dòng Tam Bạc/ Thủy triều lên thao thức/ Con sóng giống như cuộc đời anh/Có ai nói cho lòng ta hiểu nổi/ Về cuộc đời ghê gớm ta yêu” (Viết cho em từ Cửa Biển). Vô vàn khoảnh khắc Tam Bạc lưu ảnh qua ống kính người Pháp thế kỷ XIX và vào tranh thế kỷ XX của những tài danh: Bùi Xuân Phái, Lưu Công Nhân, Nguyễn Trịnh Thái. Và của các họa sĩ (HS) nặng lòng, là người con đất này: Nguyễn Hà, Thọ Vân, Lê Đại Chúc, Đặng Tiến...
Hải Phòng trong con mắt các HS đương đại ra sao? Hàng thế kỷ Hải Phòng vẫn là chốn đi về gần gũi của văn nghệ sĩ Hà Nội, một cái nôi nghệ thuật, bối cảnh, đề tài, nguồn cảm hứng lớn của giới nghệ thuật. Đặng Tiến, người sinh trưởng và gắn bó suốt đời với Hải Phòng, sinh ra trên phố Cầu Đất. Phố bấy giờ có chiếc cầu thô sơ, mặt cầu bằng đất nện bắc qua ngòi Liêm Khê chảy ra sông Cấm. Cầu Đất (nền bằng đất nện, bắc qua đoạn sông sau này gọi là sông Lấp), phố có gia đình nhà thơ Lê Đại Thanh, một “từ điển Hải Phòng”. Từ nhỏ, Đặng Tiến đã say sưa cùng bạn Trần Quang Huân (con trai HS Thọ Vân) ký họa bên sông Tam Bạc.
Năm 2008, anh định bày triển lãm riêng về Tam Bạc, rồi rủ thêm HS Nguyễn Hà (1933), một HS tài năng là lão thành nhất của Hải Phòng hiện nay vẫn còn sáng tác làm triển lãm chung. Mỹ thuật Hải Phòng đương đại phát triển mạnh nhờ tâm huyết lớn của Đặng Tiến. Ủng hộ Chủ tịch Hội Mỹ thuật Hải Phòng Đặng Tiến, Chủ tịch Hội LH VHNT Hải Phòng Tô Hoàng Vũ muốn làm một tuyển tập tranh về Tam Bạc, sau đó tổ chức triển lãm về đề tài này, nên đưa vào kế hoạch trọng điểm năm nay 60 năm giải phóng Hải Phòng.
Để chuẩn bị cho triển lãm quy mô lớn này, Hội Liên hiệp VHNT Hải Phòng đã tổ chức Trại sáng tác mỹ thuật “Tam Bạc” từ 11-30/9/2015. Năm 2014, triển lãm Gặp gỡ của các HS Hà Nội - Hải Phòng đã là triển lãm quy mô chưa từng thấy; thì lần này triển lãm Tam Bạc - Phố và sông tại Trung tâm triển lãm và mỹ thuật Hải Phòng hội tụ 93 tác phẩm của 72 HS, với các chất liệu sơn mài, sơn dầu, acrylic, bột màu, giấy dó, khắc gỗ, khắc đồng. Đây là cuộc “quần anh hội” ấn tượng với những HS nổi tiếng hàng đầu của mỹ thuật Hà Nội và Hải Phòng hiện nay. 60 tác phẩm được chọn để in vào tập sách cùng tên triển lãm, 500 cuốn, khổ 25x25cm, trình bày sách là HS Viết Thắng phát hành đúng dịp. Triển lãm khai mạc vào 9h ngày 31/10/2015 đến hết 9/11/2015.
Có thể nói Hải Phòng hiện nay là một trung tâm hội họa lớn của miền Bắc, vị thế ấy ngày càng được thể hiện khi hằng năm có hàng chục triển lãm lớn nhỏ, ấn tượng nhất là độ độc đáo chưa từng có ở đâu trên toàn miền Bắc, thậm chí toàn quốc chính là triển lãm Tam Bạc - Phố và sông. Hà Nội, Huế, TP. Hồ Chí Minh cũng chưa hề có triển lãm chủ đề về con sông, ngay như Thủ đô nơi có hồ Hoàn Kiếm, có lực lượng HS mạnh nhất nước chưa tổ chức được một triển lãm mỹ thuật về hồ Gươm. HS Thành Chương đã khẳng định điều đó tại buổi khai mạc và cho rằng Hải Phòng với đà này sẽ là nơi hội tụ cũng là nơi các HS hướng về.
Ông cùng HS Đặng Xuân Hoà, Phạm An Hải, Đinh Quân, nhà điêu khắc Đào Châu Hải là những tên tuổi nổi tiếng của nền hội họa đương đại, những năm gần đây rất hào hứng với các dự án mà HS Đặng Tiến. Quả đúng như Thành Chương nói Tam Bạc với Hải Phòng cũng như Hồ Gươm với Hà Nội. Đấy không chỉ là dòng địa lý mà còn là dòng lịch sử, văn hoá. Cái nhìn của các HS khác biệt về lứa tuổi, đời sống, quê quán, độ gắn bó với Hải Phòng là khúc xạ của những vẻ đẹp, chiều sâu của dòng sông, nó không lệ thuộc vào hiện thực, có khi lam lũ của bến thuyền nước cạn đỏ thưa khách, chợ rau lam lũ, chợ Sắt vắng đi không còn sức hút tập trung như danh một thuở chốn thương trường đất Cảng.
Tôi đã cùng Đặng Tiến đi dạo bên bờ Tam Bạc tìm những ngôi nhà cổ và dáng phố trong tranh những danh họa một thuở giữa những ngôi nhà hộp đua chen và dòng sông cạn đỏ. Triển lãm này là tâm tình của anh muốn tri ân dòng sông và quê mẹ. Tôi lại cùng anh đi dạo suốt chiều dài và chiều rộng, chiều sâu của Tam Bạc qua 93 bức tranh hơn cả 3D không gian trung tâm mỹ thuật được mở ra vô hạn.
Đúng như Đào Trọng Khánh: Sông Tam Bạc thiêng liêng vì nó nhập bao hồn người và bây giờ lại được vẽ nên biết bao Tam Bạc từ những tâm hồn đa cảm nhìn qua vô số góc độ, ánh sáng, cảnh vật khác nhau. Sóng Tam Bạc vỗ miên man hình - màu trở nên huyền nhiệm chưa từng có. Đấy không chỉ là Ngày nước kém của Đặng Tiến hay Ngày con nước của Nguyễn Trọng Khải, nước sông dâng lên đẹp như những cô gái của thành phố nhiều người đẹp qua Nước cửa sông của Đinh Ý Nhi.
Sông thì sẽ có bến, có thuyền, thuyền trên Tam Bạc như là trăng, thơ dù là thuyền của dân lao động. Tam Bạc lụa là qua tranh lụa của Xuân Diệu, chất liệu không nhiều người theo đuổi. Tam Bạc màu lam, hút chiều sâu từ mắt nhìn Phạm Ngọc Minh. Nhà, thuyền Tam Bạc tựa hòn đảo trong mây trong tranh Hà Trí Hiếu.
Vũ Bạch Liên (1976) đã đẩy Tam Bạc trong một ấn tượng riêng có: trăng tròn hình thớ gỗ, vân trăng rọi mưa xuống thuyền - tranh khắc gỗ. Cậu bé và quả bóng là một nỗi nhớ về sông này của Đào Quốc Huy. Sương trùm Ký ức Tam Bạc nhòa như mưa, như thời gian, như nước mắt và nỗi buồn là ký ức của Đinh Quân, người con Hải Phòng nhớ về dòng sông thân thuộc, gắn với anh thuở hàn vi hơn 20 năm trước. Nữ HS Sơn Trúc (1944) sống ở Hải Phòng, vẽ Dãy quán trên sông màu xanh cuốn lấy thuyền - cây - mây - nước.
Tam Bạc của Phan Anh Tuấn màu ghi lam thì Võ Tá Hùng dùng chủ yếu tông trắng vẽ lên Tam Bạc lạ lẫm. Nhiều tên tranh có tên Ký ức mà chẳng cần qua tên thì cũng thấy chỉ có những xúc cảm hoài niệm mới có hồn đẹp thế. Đấy không phải ký ức đối lập hiện thực mà đấy là ký ức với kỷ niệm không thể nào trở lại. Dòng nhớ và xúc cảm có lẽ quyết định tông màu và hình họa về Tam Bạc. Dãy quán chợ, bến nước, cầu tàu, nếp nhà loang lổ những cột điện ngõ phố tường vôi trong ánh mặt trời, mặt trăng, qua nắng hoặc mưa, qua sương hay khói của của hàng vịt quay, rỉ sắt, nắng gắt.
Phố Tam Bạc thành điêu khắc gốm, thành lưu ảnh không bao giờ thay đổi dù hiện thực có lấy mất đi vẻ đẹp đáng giá nhất của sông này. Vì vậy, có thể nói Tam Bạc đã được bất tử nhờ nghệ thuật bởi sự tôn vinh, đắm mê và biết bao nhung nhớ. Hải Phòng đã được nhớ và cần được gọi tên thành phố gắn với Tam Bạc như một định danh biểu tượng sâu sắc và bền bỉ hơn là cái tên “Hoa phượng đỏ”, loài hoa chỉ xuất hiện vào mùa Hè và đã không còn rợp trời đất Cảng từ hàng thập niên nay.
Nghệ sĩ Tuấn Maxim dìu dặt thổi Triệu bông hồng, ca khúc Nga về anh HS si tình sẵn sàng bán cả máu để mua triệu đóa hồng tỏ tình với nàng ca sĩ khiến buổi khai mạc thêm lãng mạn.
Qua triển lãm tầm cỡ đầy dư chấn về Tam Bạc, tôi thấy dòng sông như một người tình nghệ thuật mà nhiều HS không chỉ vẽ về nó bằng hồng cầu tình yêu với Hải Phòng mà đây đã trở thành miền đất vẽ trong lành bằng sự cởi mở nồng nàn, mãnh liệt, hội tụ được nhiều “chàng HS” cả nước của nhiều nơi, làm mô hình tiêu điểm để nhiều HS hướng về tin yêu hò hẹn.
Bỗng nghe tiếng kèn sacxo của Nguyễn Ngọc Tuấn song tấu cùng em trai - ca sĩ Duy Mạnh thổi dọc phố - không mùa phía đầu sông Tam Bạc gió tràn hướng ra cửa biển. Sông chảy vào tranh sông chảy qua tranh, sông tranh thuỷ mỹ mùa mùa tình tự...
