Người đi trên đống tro tàn
Thương cha nhớ mẹ hương vàng về đâu?
Có những buổi chiều, đi ngoài phố, thoáng thấy khói vàng mã nhẹ nhàng lan tỏa trong nền không gian đô thị Sài Gòn, tự dưng lại nhớ. Nhớ ca từ của Phạm Duy. Hát thầm một mình. Vừa đủ nghe. Và tự dưng rưng rưng nước mắt. Câu chữ ấy, giai điệu ấy ma mị, huyền hoặc thế nào mà mỗi chữ nhịp nhàng khi ngân vang trong lòng lại hóa thành từng giọt lệ?
Sáng nay, rủ bạn thơ Trương Nam Hương đi cắt tóc. Anh cho biết cuối năm là dịp lên chùa cầu siêu cho mẹ. Hương có bài tứ tuyệt viết ngày mẹ mất. Đọc lên và nhói đau. Đọc thật chậm và lắng nghe tự lòng mình:
Đưa mẹ vào tháp cốt
Quay về, con bần thần
Quên hóa vàng đôi guốc
Lên đó người lạnh chân.
Tê buốt tâm hồn, từng chữ. Lạnh buốt mắt môi, từng câu. Bạn bè chơi với nhau đã chừng 30 năm, càng quý bạn qua những câu thơ bạn đã viết. Thơ về mẹ. Trong đời ai cũng viết. Lâu quá không gặp Đỗ Trung Quân, những ngày này lại nhớ câu chữ đằm thắm một nỗi niềm man mác lúc anh rải một ít hài cốt của mẹ xuống sông Sài Gòn:
Mẹ ta tro bụi trên sông
Xuôi bèo hoa nẻo hư không mẹ về
Nhiều hoa trắng rợn bốn bề
Trần gian thêm một kẻ về mồ côi
Từ đây chỗ mẹ ta ngồi
Mây như tóc trắng
Rối bời
Mây qua.
Sau này, năm 1994, lần đầu tiên về Hà Nội, anh lại rải một ít tượng trưng xuống hồ Gươm và nhủ thầm: "Mẹ ơi, con đưa mẹ về quê". Trong đời, ai cũng từng gọi mẹ nhưng tiếng gọi lúc ấy đậm đặc tiếng lòng bơ vơ của sự lẻ loi, đơn độc nhất. May quá, y vẫn còn có mẹ. Niềm sung sướng nhất đời người, khi đến một độ tuổi nào đó càng thấm thía, nâng niu, quý trọng, gìn giữ chắt chiu trong lòng cụm từ "vẫn còn có mẹ".
Những ngày cuối năm, ngày rất ngắn. Những ngày ấy, ai ai cũng nghĩ về gia đình. Có lẽ ở ngoài quê, những ngày này, anh em y đã lên giẫy cỏ trên mộ của ba. Rồi sáng mồng Một, anh em tề tựu nhang khói.
Cuộc gặp gỡ của Âm và Dương, ngay tại mộ. Mà cũng có thể trước đó, "Những người muôn năm cũ" đã hội ngộ trong lễ cúng rước ông bà về sum vầy cùng con cháu. Nhang khói, nghĩ cho cùng đó là sự kết nối giữa Hiện tại và Quá khứ. Và tiếng kinh cầu cũng nằm trong ý nghĩa thiêng liêng đó.
Sống trong đời, đôi khi niềm vui đến thật tình cờ, không hò hẹn trước.
Thời gian là cái gì? Khủng khiếp. Đã nhìn thấy dấu vết trên thể xác những bạn bè cũ. Lâu lắm mới gặp nhiều người bạn nhưng không chào hỏi, chỉ quan sát. Ngày trước, anh bạn nhà thơ Bùi Đức Long khỏe khoắn, cười nói rổn rảng mà nay đã đi đứng lụm khụm lắm rồi.
Trước mỗi lần gặp, anh hay bảo: "Q à, cậu viết câu thơ này, tớ thích quá. Đúng là xuất sắc". Nghe thấy vui vui, bèn hỏi: "Câu gì anh?". Anh đọc luôn:
Chợ Cồn tô cháo trắng
Ngon như là quê hương.
Trích từ bài thơ Quê hương, y viết từ lâu lắm. Rồi anh kể những ngày đã sống, đã đến Đà Nẵng. Ít ai biết, sau năm 1975, anh có bài thơ Đến Củ Chi, gặp ao đăng Đứng Dậy (tức tạp chí Đối diện) thì phải.
Đại khái, sau chiến tranh ở sau nhà vẫn còn hố bom nhưng bà con không lấp, dành để lấy nước tưới cây. Anh viết lúc đi thực tế ở vùng kinh tế mới. Kiểm tra trên mạng không thấy hai câu thơ này của anh. Rồi những người bạn khác cũng thế. Đã già. Ái ngại cho tuổi già. May sao, anh Nguyễn Nhật Ánh còn nhớ rành rọt:
Giữa đồng còn một hố bom
Hỏi ra mới biết bà con để dành.
Chỉ vỏn vẹn hai câu. Bài thơ này, còn in trong tập Nhìn nhau và nói in khoảng năm 1976, Võ Ngọc An chủ biên, Bùi Chí Vinh tuyển chọn.
Sống trong đời, đôi khi niềm vui đến thật tình cờ, không hò hẹn trước.
Mới đây, anh Sáu Du - một nhà báo đã về hưu - tìm đến cơ quan y tán gẫu. Không nhớ đã gặp anh lúc nào, chơi với nhau tự thuở nào nhưng rồi hễ cuối năm, anh lại đến thăm. Hỏi han đôi câu. Chỉ chừng dăm ba phút mà cảm động biết bao. Dạo này anh bị điếc, đôi lúc phải "bút đàm". Anh bảo: "Thăm Q một chút, anh vào bệnh viện đây".
Hỏi kỹ mới biết, mấy tháng nay vợ anh bị tai biến phải nằm một chỗ, ngày ngày anh chăm sóc, túc trực cơm nước. Thoáng nghĩ đã thấy nhọc nhằn. Vậy mà, anh tâm tình nhẹ nhàng như không, như thể đã tình chồng nghĩa vợ thì phải thế, chấp nhận hạnh phúc đã và đang có.
Chẳng rõ, vì lý do gì quà tặng của anh Sáu Du còn có cả quyển Kinh Kim Cang Bát Nhã Ba La Mật. Dạo này, anh dành nhiều thời gian nghiên cứu về Phật học. Có như thế, anh mới nhìn cuộc đời độ lượng và thong dong chăng?
Bây giờ, nhiều bạn bè văn nghệ của y, khi có tuổi hầu như nhiều người quay về với tôn giáo. Bạn thơ Trần Ngọc Tuấn ở Đồng Nai cũng là một trường hợp. Nhờ thế, anh có được bài tứ tuyệt Không đề, đọc một lần bâng khuâng mãi:
Bạn mới tìm chưa thấy
Bạn cũ ngày thưa dần
May còn đôi cánh bướm
Cứ dập dờn trước sân.
Quà tặng của bè bạn thì nhiều, nhưng cần ghi lại trường hợp này. Hôm nọ, nhà văn Bích Ngân tặng cho một ít sách và vài ký khô cá sặc. Cảm động ở chỗ, chị còn điện thoại dặn dò thân tình: "Q nhớ cho vào ngăn mát tủ lạnh. Khi ăn có thể chiên hoặc nướng, chỉ vừa chín tới là ngon".
Ngon còn ở cái tình nữa. Ngon ở lời dặn dò của bạn. Cầm lấy con cá sặt, ngoài đường phố tấp nập ngựa xe nghe tiếng được tiếng mất mà lạ thay, trưa nắng gắt, ầm ầm âm thanh mà cứ ngỡ như đang ở miệt vườn An Giang, Cà Mau giữa mênh mông sóng nước nghe vọng lên trong trẻo câu hò:
Chèo vô núi Sập
Lựa con khô cá sặc, cho thiệt ngon
Lựa trái xoài cho thiệt giòn
Đem ra Long Xuyên lựa gạo cho thiệt trắng, thiệt thơm…
Em về dọn một bữa cơm
Để người quân tử
Hò ơ… Để người quân tử ăn còn nhớ quê…
Vâng, quà cho nhau là tặng cái tình. Hôm trước, mới đây thôi, trên đường đi làm về, tạt vào sạp bán sách báo. Chủ nhân là cô giáo, biết vì lâu nay hay ghé mua báo và hỏi han dăm câu xã giao nhưng chẳng rõ cô dạy trường nào.
Ngay lúc ấy, có cặp vợ chồng trẻ đến tặng quà, cô giáo nhất định không nhận: "Em mang về đi. Mấy hôm nay lu bu, bận rộn quá, trong nhà chưa mua sắm gì. Chẳng lẽ cô nhận quà của em mà không tặng lại gì?". Cô nhất quyết không nhận, đôi vợ chồng năn nỉ nhưng cô vẫn không xiêu lòng. Rồi nghe rõ ràng từng chữ: "Cô đừng ngại. Có dịp cô tặng điểm cho cháu cũng được".
Thử hỏi, cuối cùng cô giáo có nhận quà hay không? Nhận hay không nhận, điều gì cũng có thể xảy ra, nhưng quan trọng nhất là một trong hai tình huống đó, cô giáo đã trả lời thế nào? Có thể, đây cái tứ cho một truyện ngắn hay.
Truyện ngắn hay là hay ở cái kết thúc bất ngờ cuối cùng chăng? Nghĩ thoáng qua, truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp hay ở đối thoại sắc bén đến lạnh người; ở Nguyễn Nhật Ánh hay ở tình tiết dí dỏm, thông minh khiến người đọc thỉnh thoảng tủm tỉm cười một mình, cái cười ấy khó có thể kể lại nhưng biết rằng nó đậm đà, khó quên; ở Đoàn Thạch Biền hay ở chỗ tính cách nhân vật lãng đãng thật thật mơ mơ, như thật như đùa, như "ông" và "em" tréo ngoe một cách dễ chịu nhưng không kém phần tinh nghịch, láu cá...
Nghĩ gì nữa? Mà thôi. Đi ngoài phố. Đi chậm thôi. Có đi chậm, mới có thể nghĩ ngợi linh tinh lang tang đôi điều.
Lại nghĩ rằng "gừng càng già càng cay", đó là trường hợp cụ Vương Hồng Sển. Chẳng rõ, có ai còn nhớ câu rao này ở Sài Gòn của khoảng thập niên 1930 không? Câu như sau: "Đầu đội kẹo, miệng rao chơn chạy, kêu bớ bộ hành, ai mua kẹo tôi bán cho". Câu này rao như thế nào?
Trong di cảo Dỡ mắm, cụ Sển viết: "Câu này của Năm Sa Đéc đố tôi, viết cuốn 50 năm mê hát, mà hát được câu này chăng, giao "đầu đội kẹo", phải hát giọng hát khách, "miệng rao chơn chạy" phải bắt giọng bắt qua tẩu mã, "kêu bớ bộ hành", phải hát giọng Tiên Bửu đưa đò, "ai mua kẹo, tôi bán cho" phải hát giọng Nam ai cho mùi mẫn, cất lên mấy chữ chót giọng Nam xuân và hát dựng, cho hiểu ngầm tương lai mạng vận còn hy vọng cất đầu lên chớ không khổ vầy hoài".
Thú vị chưa? Học một đời cũng không hết chữ.
Không còn trẻ, không còn cảm hứng hăm hở như thuở mới vào nghề. Mỗi ngày, có thể cần cù nhặt nhạnh từng thông tin đáng nhớ, tương tự Chuyện từng ngày của ông Đoàn Thêm.
Loại sách hữu ích này, cần thiết cho đời sau nhưng mấy ai kiên tâm đeo đuổi? Đã không thể ghi chép đầy đủ, bình luận theo suy nghĩ riêng tư mà phải uốn éo, giả vờ nói vuốt đuôi, né tránh nhiều sự việc đã nghe, đã thấy, đã biết, đã nhận thức thì cách tốt nhất là gì? Là không nghe, không thấy, không biết.
Vì thế, chỉ có thể ghi chép những gì mà mình thích, đang lưu tâm. Thích gì? Thích mày mò, tìm hiểu ngữ nghĩa tiếng Việt. Nếu trẻ, còn trẻ, sẽ học hỏi, nghiên cứu sâu hơn, nay không còn thời gian.
Chẳng mấy chốc sẽ quay về nơi hư không thăm thẳm. Làm gì có kiếp sau mà mơ với mộng. Ham hố làm gì nữa? Thôi thì, chuyện chữ nghĩa "gặp đâu xâu đó", nói đùa tếu táo "không nở bề ngang cũng nở nang bề dọc".
Chiều nay, ngồi với Cao Xuân Sơn một chút. Sẽ hỏi thăm sức khỏe bà cụ thế nào rồi. Vào khoảng thời gian Giáng sinh năm rồi, mẹ của Sơn bị té, gãy xương, phải nằm một chỗ. Ở ngoài 80 xuân, làm sao có thể mổ sắp xếp lại xương cho ngay hàng thẳng lối. Mà bạn mình ơi, "vẫn còn có mẹ" để được chăm sóc mỗi ngày đã là hạnh phúc, niềm vui sướng nào sánh bằng?
Ngoài trời đã một màu nắng chiều khô ráo, phía trước sân vòm cau đang xanh mướt lá. Đang nghĩ gì trong lòng hả Q? Chẳng nghĩ gì nữa bởi đang nghe, đang lắng nghe một tiếng nấc tự trong nhịp đập khắc khoải của bóng chiều lãng đãng những sợi khói vàng mã nhẹ tênh đang chậm rãi tỏa dần vào hư không:
Người đi trên đống tro tàn
Thương cha nhớ mẹ hương vàng về đâu?
